میراث مکتوب- شیخ محمود شبستری یکی از مولفانی است که کمتر کتابی به صورت مجزا و کامل به آن پرداخته است. شاید تنها شناخت عمومی جامعه ما از شیخ محمود شبستری، آن هم کسانی که دانش‌آموز کتاب‌های درسی سال 92 به قبل بودند، از قصیده سوال و جواب این مولف باشد که در آن به چندین پرسش عرفانی که آن پرسش‌ها هم به نظم بودند، پاسخ داده است. صمد موحد که در سال‌های اخیر در حوزه تصوف به تحقیق و پژوهش مشغول است، به‌تازگی کتابی با نام «عارفی با دو چهره» با همکاری نشر ماهی منتشر کرده است که در ادامه درباره‌اش می‌خوانید.
«عارفی با دو چهره» با نام فرعی «سیری در احوال و آثار شیخ محمود شبستری» در نگاه اول کتابی مختصر به نظر می‌آید. فصل‌بندی کلی و از کوچک به بزرگ این کتاب نیز این نظر را درباره‌اش تقویت می‌کند. اما وقتی مشغول به خواندنش می‌شویم، ما را با اطلاعات دست اول و منظمش شگفت‌زده می‌کند بنا بر تمام این حرف‌ها، «عارفی با دو چهره» قطعا کتابی است مختصر و صد البته مفید.
به دست آوردن شناختی درست از اندیشه، تحولات روحی و حتی آثار یک مولف بدون دریافت درستی از شرایط اجتماعی، تاریخی و حتی اجتماعی که مولف در آن رشد و نمو پیدا کرده و به نوشتن آثارش پرداخته است، شناختی ناقص است. می‌توان گفت بررسی هر دوی این جنبه‌ها در کنار هم است که ما را به فهم درست از متون رهنمون می‌سازد. صمد موحد نیز به‌درستی در آغاز کتابش به موضوع عرفان در حوزه جغرافیایی شهر تبریز پرداخته است. او با اشاره به مرکزیت یافتن تبریز از قرن پنجم هجری به عنوان کانون فرهنگ و ادب و مرکز تجمع عارفان و مشایخ، به زمینه‌های تربیتی عارفی چون شیخ محمود شبستری می‌پردازد.
بخش دوم این فصل جمع‌آوری مختصری از اطلاعات ارائه‌شده در تذکره‌ها درباره شیخ است. مطالب این بخش از کتاب با ارائه مطالبی درباره تاریخ حدودی آغاز و پایان زندگانی او شروع می‌شود. آنچه در ادامه بخش دوم این کتاب می‌خوانیم مطالبی درباره سفرهای شیخ محمود شبستری، سال‌های تدریس و تالیف او، استادان این مولف بزرگ و… است. «روضات‌الجنان»، «سفینه تبریز»، «صفوه‌الصفا» و «روضه اطهار»، از منابعی هستند که در این بخش از کتاب به آنان اشاره شده است. در ادامه بخش دوم با ارائه شواهدی از اشعار شاعر با مذهب او، شاگردان و حتی اوضاع و احوال روحی او آشنا می‌شویم. باید گفت یکی از امتیازات این کتاب در مقایسه با سایر آثاری که درباره این مولف قرن هشت نوشته می‌شود، این است که به‌وفور برای اثبات برخی ادعاها و حدسیات از آثار خود مولف، به‌ویژه اشعار او بهره گرفته شده است. نکته جالب دیگر آنکه شرح مختصری نیز بر این اشعار در پاورقی کتاب نوشته است.
سعادت‌نامه، کتابی کمترشناخته‌شده
بنا بر توضیحات صمد موحد در مقدمه کتاب، بخشی از هدف «عارفی با دو چهره» معرفی همین کتاب «سعادت‌نامه» است؛ کتابی که شاید چهره متفاوتی در مقایسه با «گلشن راز» از شیخ محمود شبستری نشان بدهد. این کتاب در حقیقت منظومه‌ای ناتمام در زمینه مسائل کلامی از دیدگاه صوفیان است. شبستری در این کتاب ضمن مطرح کردن برخی از مباحث علم کلام درباره موضوعاتی مانند علم‌الیقین، حق‌الیقین و عین‌الیقین صحبت می‌کند. نکته جالب این منظومه از نگاه صمد موحد در این است که: «متاسفانه شبستری در کسوت متکلمی اشعری گاهی در این منظومه از اوج مروت و آزادگی و تسامح و رواداری خاص عارفان به حضیض مجادلات و تنگ‌نظری‌های متکلمان و تعصب و تصلب متشرعان فرومی‌افتد و ناسزاهایی از قبیل خر بدگهر، سگ ناکس، بی‌شرم، سگ مردار، کافر ملعون، پلید خبیث، ناکس، هرزه‌گو و سفیه نثار دگراندیشان از جمله ناصرخسرو و زمخشری، مولف تفسیر کشاف می‌کند.» از نظر صمد موحد چنین مطالبی در سعادت‌نامه یک دوگانگی در شناخت این عارف در ذهن خواننده آثار او به وجود می‌آورد. یکی از مطالب مهم «عارفی با دو چهره»، توضیح و توجیه همین تناقض است که در فصل دوم به آن پرداخته است. صمد موحد در ادامه این فصل از کتابش گوشه‌هایی از «سعادت‌نامه» را بررسی می‌کند و عقاید و آرای شبستری در این اثر ناتمامش را بررسی می‌کند.
پاسخی به سوال‌ها
فصل آخر با نام «جمعی میان دو عارف» مهم‌ترین و مفصل‌ترین بخش این اثر است. این فصل در واقع پاسخی است به تمام سوالاتی که صمد موحد در فصل‌ها و بخش‌های قبلی درباره تناقضات حاصل از مطالعه دو اثر شبستری، یعنی «گلشن راز» و «سعادت‌نامه» در ذهن خواننده ایجاد کرده است. صمد موحد در این بخش نیز با بهره‌گیری از آثار شبستری و اقوالی که در تذکره‌ها و سفینه‌ها درباره او وجود دارد، مسئله‌ای را حل می‌کند که کمتر محققی در رزوگار ما به آن پرداخته است. موضوع دیگری که در این فصل به آن پرداخته می‌شود شباهت‌های آثار شبستری با مولفان دیگر، از جمله عطار نیشابوری و ابنعربی است. صمد موحد با ارائه جدولی شباهت‌های میان گلشن راز و اسرارنامه عطار را بررسی می‌کند و معتقد است بخش‌های پایانی گلشن راز بسیاری از واژگان و تعبیرات دیوان عطار را در خود دارد.
در نهایت باید گفت «عارفی با دو چهره» در کنار هدفی که دارد می‌تواند خوانندگان علاقه‌مند به حوزه تصوف را با مسائل مهم دیگری هم آشنا کند. صمد موحد در مسیر پاسخ دادن به پرسشی که خود مطرح کرده است، خواننده را با بیانی ساده و شیرین با برخی از مفاهیم اساسی حوزه عرفان و تصوف مواجه می‌کند و او را به درکی ابتدایی از مسئله عرفان و تصوف می‌رساند.
«عارفی با دو چهره» به قلم صمد موحد نوشته شده و نشر ماهی آن را در 133 صفحه با قیمت 25000 تومان منتشر کرده است.
منبع: ایبنا