میراث مکتوب- مجلدات پنجم تا هفتم «کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به کوشش عارف نوشاهی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شد. مجلدات پنجم تا هفتم «کتابشناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبهقاره (هند، پاکستان، بنگلادش)» در ادامۀ مجلّدات چهارگانۀ کتابشناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبهقاره است که در سال ۱۳۹۱ ش منتشر شده بود.
مجلّدات یکم تا چهارم این اثر، آثار فارسی چاپ‌شده در شبهقاره از سال ۱۱۶۰ ش / ۱۷۸۱ م تا سال ۱۳۸۶ش/۲۰۰۷ م را در برمی‌گرفت، و در آن حدود ۱۱۰۰۰ عنوان کتاب در بیش از ۲۰۰۰۰ چاپ ثبت شده بود.
مجلّدات پنجم و ششم این اثر شامل کتاب‌هایی است که از سال ۱۳۸۷ش/۲۰۰۸ م تا سال ۱۴۰۲ش/۲۰۲۳ م در شبهقاره منتشر شده‌اند، و افزون بر آن کتاب‌هایی را که در مجلّدات چهارگانۀ پیشین از قلم افتاده بود، دربرمی‌گیرد.
همچنین در این مجلّدات به اصلاح، تکمیل و افزودن برخی اطلاعات در معرفی آثار، مؤلفان و مشخصات چاپ که در جلدهای چهارگانه ناقص یا نادرست درج شده بود، پرداخته شده است. در این دو مجلّد بیش از ۳۵۰۰ اثر فارسی چاپ‌شده در شبهقاره ثبت شده است.
جلد هفتم این اثر شامل نمایه‌های جلدهای پنجم و ششم است و در آن فهرستی از نام کتاب‌های به فارسی، به لاتین، فاکسیمیله، و نیز نام کسان به فارسی و لاتین آمده است.
کتابشناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره، تألیف عارف نوشاهی، نخستین اثر جامع در موضوع خود است که آثار مکتوب فارسی چاپ شده در کشورهای بنگلادش، پاکستان و هندوستان از آغاز چاپ کتاب‌های فارسی در منطقه (انشای هرکون ۱۷۸۱ م) تا پایان ۲۰۰۷ م – اعم از چاپ‌های سربی، سنگی، حروفی، افست، فاکسیمیله و کامپیوتری –معرفی می‌کند. در این کتابشناسی حدود ۱۱۰۰۰ عنوان کتاب در بیش از ۲۰۰۰۰ چاپ ثبت شده است، که از آن میان اغلب چاپ‌ها مستقیماً رؤیت شده و بقیه به کمک سایر منابع شناسایی شده است.
این کتابشناسی به ترتیب موضوعی و با ترتیب داخلی الفبایی نام کتب – به جز بخش آثار منظوم ادبیات فارسی با ترتیب الفبایی تخلص شاعران – تنظیم شده و در آن علاوه بر کتاب‌های مستقل فارسی، گزیده و ترجمه و شرح‌های حامل متن نیز جای داده شده است. ذیل نام کتب – اعم از متن، گزیده، ترجمه و شرح – تمامی چاپ‌های آن به ترتیب زمانی ذکر شده است.
این کتابشناسی سندی روشن و مؤید به این دیدگاه است که در سده ۱۳ ه / ۱۹ م. هندوستان تجزیه نشده فعال‌ترین و بزرگ‌ترین مرکز چاپ کتاب‌های فارسی در جهان بود و حتی برخی کتابفروشان و تاجران کتب و ناشران خصوصی و دولتی کشورهای فارسی‌زبان مانند افغانستان و ایران و ماوراءالنهر (خجند و بخارا و ترکستان) برای چاپ کتب خود از امکانات و تسهیلات پیشرفتة صنعت چاپ در شبه قاره استفاده می‌کردند. در سدة ۱۴ ه / ۲۰ م. پس از تجزیه هندوستان به سه کشور، امروز هم بنگلادش، پاکستان و هند با وجود هویت‌های مختلف زبانی خود، تولید و چاپ‌کنندة آثار فارسی هستند.
این کتابشناسی به خصوص مأخذ سودمندی برای پی‌بردن به نهضت تألیف کتاب، سهم شبه قاره در تعیم فکر و فرهنگ اسلامی و موضوعات ادبی فارسی و کم و کیف گرایش‌های عقلانی و فلسفی و کلامی و ذوقی مردم شبه قاره است و به طور کلی به محققان علوم و فنون مختلف مجال می‌دهد که در تتبعات خود به منبعی دسترسی پیدا کنند که اولین بار در اینجا فهرست شده است. برای آسانی کار محققان و مراجعه‌کنندگان بخشی از جلد چهارم این کار به نمایه‌ها اختصاص یافته است.
عارف نوشاهی مولف اثر می‌گوید: شبهقاره در مقایسه با سایر کشورهای همسایۀ خود ایران، افغانستان و تاجیکستان که فارسی‌زبان هستند و زبان فارسی را در کوچه و بازار می‌توانید بشنوید، فارسی‌زبان نیست، اما زبان و ادب فارسی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم منطقۀ شبهقاره جاری است و به قولی نمی‌توان زبان فارسی را از زندگی مردم این منطقه جدا کرد.
نقش ملّت‌های شبهقاره در تکوین زبان فارسی انکارناپذیر است و زبان و ادب فارسی در شبهقاره در حدود هزار سال سابقه دارد و بسیاری از گویندگان، مؤلفان و پدیدآورندگان آثار زبان و ادب فارسی در این منطقه زاده، رشد و نمو و به خلق اثر روی آورده‌اند که نام‌های آن‌ها در بسیاری از تذکره‌ها و تاریخ ادبیات فارسی آمده است؛ اما، با این همه بسیاری از آثار و کارهای آن‌ها چون در سطح منطقه پراکنده است، ضرورت این وجود داشت که به تدوین کتاب فهرست آثار چاپ‌شده در شبهقاره بپردازم.
همان‌گونه که می‌دانیم، صنعت چاپ در شبهقاره سابقه‌اش از ایران دیرینه‌تر است و تاکنون هزاران هزار کتاب به این زبان در این منطقه منتشر شده است. حکومت بریتانیا قانونی تصویب کرد که مطابق آن هر کتابی که در شبهقاره چاپ می‌شد، ثبت می‌شد و نسخه‌های از آن به دیوان هند (ایندیا آفیس) و موزۀ بریتانیا در لندن فرستاده می‌شد که امروز هم در آنجا نگهداری می‌شوند. به دلیل پراکندگی منطقۀ پژوهشگران از طریق جست‌وجو در اینترنت و دو فهرست کتب چاپی فارسی ایندیا آفیس و موزۀ بریتانیا است که در جریان انتشار آثار زبان و ادب فارسی در این منطقه قرار می‌گیرند.
پیش از من کسانی چون چارلز آمبروز استوری در این حوزه کارهایی را انجام داده‌اند، مثلاً آمبرز استوری کتابشناسی آثار چاپ‌شده به زبان فارسی را در قالب کتابی پنج جلدی به زبان انگلیسی منتشر کرده و بیشتر کتاب‌هایی که او در این کتاب به آن‌ها پرداخته، بیشتر متعلق به دوران چاپ سربی و سنگی است. بیش از ۴۵ سال است که بخشی از وقت و تمرکز خود را صرف پژوهش دربارۀ کتاب‌های منتشرشده به زبان فارسی در شبهقاره کرده‌ام و مشوق من در این کار بزرگ استاد احمد منزوی بود و با همۀ دشواری‌هایی که در این راه با آن روبه‌رو شدم، دست از کار نکشیدم و تألیف چهار جلد نخست آن قریب به ۳۰ سال زمان برد.
کتابشناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبهقاره (هند، پاکستان، بنگلادش) نخستین اثر جامع در موضوع خود است که شامل آثار مکتوب فارسی چاپ‌شده در کشورهای بنگلادش، پاکستان و هندوستان از آغاز چاپ کتاب‌های فارسی است، جلد نخست این کتاب در سال ۱۳۹۱ در چهار مجلد منتشر شد که دربرگیرندۀ کتاب‌های چاپ‌شده در شبهقاره از سال ۱۱۶۰ ۱۳۸۶ هجری شمسی اعم از چاپ‌های سربی، سنگی، حروفی، افست و فاکسیمیله است. در این کتابشناسی حدود ۱۱۰۰۰ عنوان کتاب در بیش از ۲۰۰۰۰ چاپ ثبت شده است، که از آن میان اغلب چاپ‌ها مستقیماً رؤیت شده و بقیه به کمک سایر منابع شناسایی گردیده است.
این کتابشناسی به ترتیب موضوعی و با ترتیب داخلی الفبایی نام کتاب‌های به جز بخش آثار منظوم ادبیات فارسی با ترتیب الفبایی تخلص شاعران تنظیم شده و در آن علاوه‌بر کتاب‌های مستقل فارسی، گزیده و ترجمه و شرح‌های حامل متن نیز جای داده شده است. ذیل نام هر کتاب اعم از متن، گزیده، ترجمه و شرح تمامی چاپ‌های آن به ترتیب زمانی ذکر شده است.
با انتشار چهار جلد از این اثر، پژوهش‌های من در این حوزه متوقف نشده است و درحال‌حاضر بخش دیگر این کتابشناسی شامل جلدهای پنجم و ششم مراحل فنی را طی می‌کند. این دو مجلد در ادامۀ منطقی مجلّدهای پیشین است و دربرگیرندۀ کتاب‌های فارسی چاپ‌شده در فاصلۀ سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۳ میلادی است.
این کتابشناسی به خصوص مأخذ سودمندی برای پی بردن به نهضت تألیف کتاب، سهم شبهقاره در گسترش فکر و فرهنگ اسلامی و موضوعات ادبی فارسی و کم و کیف گرایش‌های عقلانی و فلسفی و کلامی و ذوقی مردم شبهقاره است و به طور کلی به محققان علوم و فنون مختلف مجال می‌دهد که در تتبعات خود به منبعی دسترسی پیدا کنند که اولین‌بار در اینجا فهرست شده است.
منبع: ایبنا