میراث مکتوب- ابو محمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله، معروف به سعدی شیرازی، از برجسته‌ترین شاعران و نویسندگان ادب فارسی در قرن هفتم هجری است. او با سفرهای گسترده به نقاط مختلف جهان، شناخت عمیقی از جوامع و انسان‌ها به دست آورد و این تجربه‌ها را در آثار خود بازتاب داد. دو اثر شاخص او، بوستان و گلستان، در قالب نظم و نثر، آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و حکمت‌های زندگی را به تصویر می‌کشند. اول اردیبهشت، روز بزرگداشت سعدی است؛ شاعری که بنا به گفته بسیاری از کارشناسان این حوزه، اندیشه‌های او فراتر از مرزهای ایران، الهام‌بخش ادیبان و اندیشمندان جهانی بوده است. آثار او نه‌تنها در ادبیات فارسی، بلکه در زبان‌های دیگر نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند و نقش مهمی در مطالعات شرق‌شناسی ایفا کرده‌است. به مناسبت این روز، با دکتر حامد مهراد، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، درباره دلایل جهانی شدن برخی از اشعار شیخ اجل گفت‌وگویی انجام شده که در ادامه متن آن را می‌خوانید.
به نظر شما چه عواملی باعث شده نام سعدی در طول تاریخ و به‌ویژه در دوران معاصر، فراتر از مرزهای ایران شناخته شود و مورد توجه قرار بگیرد؟
«جهان‌شمولی مضامین و پیام‌ها»، «اندرزها و حکمت‌های موجود در گلستان و بوستان»، «جذابیت‌های ادبی و هنری»، «ترجمه‌ها و فعالیت‌های شرق‌شناسی»، «تداوم فرهنگی و تاریخی»، «توسعۀ ارتباطات و جهانی شدن» و… تنها بخشی از دلایلی است که در پاسخ به این سؤال می‌توان به آن اشاره کرد. در تشریح این موارد باید گفت که سعدی در آثار خود به طیف وسیعی از تجربیات مشترک انسانی در قالب اندرزها و حکمت‌های اشاره می‌کند. این شاعر نامدار با خلق نثر مسجع و زیبای گلستان با حکایت‌های کوتاه و جذاب، همراه با اشعار نغز، اثری دلنشین و تاثیرگذار خلق کرده است که حتی در ترجمه نیز می‌تواند بخشی از جذابیت خود را حفظ کند. همان طور که اشاره شد ترجمه‌های اولیه توسط شرق‌شناسان و علاقه‌مندان به ادبیات فارسی، نقش بسیار مهمی در معرفی او به جوامع غیرایرانی داشته‌اند. البته نباید از رشد مطالعات شرق‌شناسی در سده‌های اخیر، به ویژه در اروپا غافل شد. از سویی جایگاه برجسته سعدی باعث شده است که آثار او به نسل‌های بعد منتقل شود و در محافل ادبی و آموزشی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و در نتیجه، زمینه برای معرفی آن به غیر فارسی زبان‌ها نیز فراهم شود. در نهایت باید گفت برگزاری همایش‌ها، چاپ مقالات و کتاب‌ها و تدریس آثار سعدی در دانشگاه‌های خارج از ایران، نقش مهمی در حفظ و گسترش شناخت او در جهان معاصر ایفا می‌کند.
لطفاً مختصری درباره مهم‌ترین ترجمه‌ها از آثار سعدی و چگونگی تأثیر آن‌ها بر غیرفارسی زبان‌ها برایمان توضیح دهید؟
در طول تاریخ، ترجمه‌ها و معرفی‌های متعددی از آثار سعدی به زبان‌های دیگر (فرانسوی، آلمانی، انگلیسی، اسپانیایی، ایتالیایی، ترکی، روسی، هلندی، لهستانی، چینی، ژاپنی، …) صورت گرفته است که نقش بسیار مهمی در شناساندن او به جهانیان داشته‌اند. بد نیست به این نکته اشاره کنیم که گلستان سعدی، نخستین کتاب فارسی بود که به یک زبان اروپایی ترجمه شده است. دربارۀ تأثیر این ترجمه‌ها نیز باید به این نکته مهم اشاره کنم که این ترجمه‌ها برای بسیاری از اروپاییان، اولین مواجهه با غنای ادبیات فارسی و حکمت شرقی بود و سعدی به عنوان یکی از نمایندگان برجستۀ این ادبیات، جایگاه ویژه‌ای در این آشنایی اولیه پیدا کرد. اوج حضور و تأثیر سعدی در اروپا را نیز عصر روشنگری دانسته‌اند؛ اما در دورۀ رمانتیسم نیز، ادبیات فارسی و به طور خاص حکمت و اخلاق موجود در آثار سعدی، بر برخی از نویسندگان و شاعران اروپایی تأثیر گذاشت. آن‌ها در جست‌وجوی الهام و دیدگاه‌های جدید، به شرق روی آوردند و سعدی یکی از منابع این الهام بود.
همچنین ترجمۀ آثار سعدی، به همراه دیگر متون فارسی، به توسعۀ رشته شرق‌شناسی در دانشگاه‌های اروپا کمک کرد. تا جایی که محققان و زبان‌شناسان به مطالعۀ زبان، ادبیات و فرهنگ ایران پرداختند و ترجمه‌های دقیق‌تر و علمی‌تری از آثار سعدی ارائه کردند، همین ترجمه‌ها از آثار شیخ اجل، به همراه دیگر آثار ادبی و تاریخی، در شکل‌گیری تصور اروپاییان از فرهنگ و اندیشۀ ایرانی نیز نقش داشت. سعدی به عنوان یک شاعر حکیم و انسان‌دوست، تصویری مثبت و قابل احترام از این فرهنگ ارائه می‌داد.
در چه دوره‌ای سعدی در سطح جهان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؟
تعیین دقیق دوره‌هایی که توجه به سعدی در سطح جهانی اوج گرفته باشد، نیازمند بررسی‌های آماری و تحلیل‌های فرهنگی گسترده است. البته بر اساس شواهد موجود و روندهای تاریخی، می‌توان به چند دوره اشاره کرد. نخست، «دورۀ اوج شرق‌شناسی در قرن نوزدهم» است. در این دوره، سعدی، به عنوان یکی از چهره‌های برجستۀ ادبیات فارسی با مضامین جهان‌شمول و حکمت عملی، مورد توجه ویژه قرار گرفت. شخصیت انسان‌دوستانه و صلح‌طلبانۀ سعدی نیز با برخی از گرایش‌های فکری این دوره هم‌خوانی داشت. دورۀ دیگر، «پس از جنگ جهانی دوم» و در دوران جست‌وجو برای ارزش‌های انسانی مشترک است. اندیشه‌های سعدی در مورد وحدت بنی‌آدم، مدارا و اهمیت اخلاق در روابط انسانی، می‌توانست در این دوران پژواک بیشتری یابد و برای کسانی که به دنبال یافتن مبانی مشترک برای صلح و تفاهم بودند، جذاب باشد. دیگر، «دوران گسترش ارتباطات و جهانی شدن» است؛ یعنی اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم که با پیشرفت فناوری‌های ارتباطی و گسترش جهانی شدن، دسترسی به فرهنگ‌ها و ادبیات مختلف آسان‌تر شد. ترجمه‌های جدید از آثار سعدی به زبان‌های پرمخاطب، انتشار مقالات و پژوهش‌ها در مورد او در مجلات بین‌المللی و حضور نام و اندیشه‌های او در فضای مجازی، می‌تواند منجر به افزایش آگاهی و توجه به او در سطح جهانی شده باشد.البته در پایان باید به این نکته مهم اشاره کرد که درکنار این‌ها، برگزاری همایش‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی دربارۀ سعدی و آثارش، انتشار نسخه‌های نفیس و ترجمه‌های جدید از آثار او به مناسبت سالگردها یا رویدادهای فرهنگی خاص، همواره می‌تواند به طور موقت توجه رسانه‌ها و عموم مردم را در سطح جهانی به این شاعر جلب کند. برای مثال، برگزاری بزرگداشت‌های بین‌المللی برای سعدی در یونسکو می‌تواند نقش مهمی در افزایش آگاهی جهانی نسبت به او داشته باشد.
منبع: خراسان