میراث مکتوب- دفتر کوچک شعر رودکی تا کنون بیش از بیست بار به چاپ رسیده و بسیاری از سرودههای او به چندین زبان ترجمه شده است، اما باید گفت که در همۀ این چاپها هنوز هم بدخوانیها و کاستیها و نادرستیهای واژگانی و معنایی به چشم میخورد. آنچه خوانش سرودهها و نوشتههای فرارودی را برای ما دشوار کرده است اثرپذیری گستردۀ سرایندگان و نویسندگان فرارودی، و از آن میان رودکی، از واژگان و ساختار صرفی و نحوی زبانهای ایرانی میانۀ شرقی، بهویژه سُغدی است؛ زبانی که در سدههای سوم و چهارم هجری و پیش از آن و حتی در سدههای پس از آن تا قرن هشتم، زبان گفتاری بیشترینۀ مردم ماوراءالنهر بوده است.
دربارۀ زبان رودکی میتوان گفت زبانی که او در قصاید و غزلها و بعضی قطعههایش به کار گرفته است، از مقولۀ زبان معیار و نوشتاری به شمار میآید و زبان مثنویها و تکبیتهای او اثرپذیری فراوانی از زبان حوزۀ زندگی رودکی بهویژه زبان سُغدی داشته است.
تنوع و گوناگونی مضمونها و توانمندیهای زبانی و بیانی رودکی، در همان شمار اندک اشعار برجایمانده از او، در سنجش با نمونههای شعر سرایندگان همعصر و پس از او، از پیشینه و پشتوانۀ شعر و شاعری در فرارود حکایت میکند. این توش و توان را میتوان از سرایندگانی دانست که پیشتر از رودکی بودهاند و آثار آنها به دست ما نرسیده است و نیز بیشتر میتواند از سرچشمههای فرهنگی و ادبی زبان سغدی یا دیگر زبانهای ایرانی میانۀ شرقی سود برده باشد که چندین و چند قرن زبان و ادب و فرهنگ چیره و حاکم بر ایرانیتباران سغد، سمرقند، بخارا و بخشهای دیگر از فرارود بوده است.
تاکنون دیوان جداگانهای از سرودههای رودکی دستیاب نشده است. شادروان استاد سعید نفیسی در میانۀ سالهای ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۹، به بهرهوری از شماری از متنهای کهن و قدیم و بسیاری از تذکرهها و فرهنگنامههای فارسی که در مجموع نزدیک به نود متن است، سرودههای رودکی را در کتابی به نام «احوال و اشعار رودکی سمرقندی» فراهم کرد. این متن بنمایه و دستمایهای شد برای همۀ چاپهایی که در ایران و تاجیکستان و مسکو از دیوان رودکی فراهم آمد. این کتاب نیز با عنوان «سرودههای رودکی» یکی از همین چاپهاست.
دکتر علی رواقی، در این مجموعه کوشیده است تا متنهای نظم و نثر سدۀ چهارم و پنجم را که در ماوراءالنهر نوشته شدهاند بخواند تا به همخوانیهای واژگانی سرایندگان و نویسندگان آنها با واژگان رودکی دسترسی پیدا کند. همچنین ضبط بیتهای رودکی و شعرهایی را که به او نسبت دادهاند در برخی فرهنگنامهها و دیگر کتابها دیده و آنچه را محل اختلاف بوده، با کوتاهنوشت آن کتاب در پاورقی آورده است.
وی در مقدمۀ این کتاب اذعان میکند که ناهمخوانیهای فراوان گونۀ زبانی ماوراءالنهر که اثرپذیری گستردهای زبان سغدی و شاید برخی دیگر از زبانهای میانۀ شرقی داشته، بر دشواری زبان رودکی و دیگر سرایندگان و نویسندگان این حوزۀ جغرافیایی و دورۀ تاریخی آنها افزوده است. به همین دلیل تاکنون هیچیک از مصححان دیوان رودکی و بسیاری دیگر، سرودهها و نوشتههای ماوراءالنهری سدههای چهارم و پنجم، به بهرهوری این آثار از زبانهای ایرانی میانۀ شرقی به ویژه زبان سغدی اشارهای نکردهاند.
دکتر رواقی در این کتاب، با سود جستن از «فرهنگ سغدی»، نوشتۀ شادروان استاد دکتر بدرالزمان قریب، توانسته است واژگان سغدی کاربردی در سرودههای رودکی را که در بیشتر متنهای چاپی به گونهای نادرست آمده، برای نخستین بار تصحیح و معنیگذاری کند تا خوانش شعرهای رودکی برای دوستداران این متن آسانتر شود. همچنانکه شمار بسیاری از واژههای پهلوی (فارسی میانه) با نمونههایی از برگردان متنهای پهلوی همراه و معنی شده است.
وی بهترین و ارزشمندترین کار خود را در این پژوهش نمونهها و شاهدهای فراوانی میداند که برای بسیاری از واژههای سرودههای رودکی از متنهای سدههای مختلف فراهم آورده تا خواننده با خوانش آنها بتواند با واژههای رودکی خوگیری بیشتری پیدا کند. همچنانکه با بهرهوری از گونههای زبان فارسی در ماوراءالنهر و گونۀ فارسی افغانستان و گویشهای امروزین زبان فارسی، شاهدها و مثالهایی را برای نشان دادن گسترۀ کاربردی واژگان آورده است.
کتاب سرودههای رودکی، پژوهش دکتر علی رواقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی آن را در ۷۷۴ صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه و به بهای ۱۲۰هزار تومان منتشر کرده است.