میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب سیصد و شصت و چهارمین اثر خود را به انتشار «زیج یمینی» نوشتۀ محمد بن علی بن مالک بن ابی‌نصر الحقایقی با تصحیح دکتر محمد باقری و مائده حسین‌زاده اختصاص داد.
«زیج یمینی» نگاشتۀ محمد بن علی بن مالک بن ابی‌نصر الحقایقی در سال 511 ق به بهرام شاه، نوۀ سلطان محمود غزنوی، تقدیم شده است. این اثر پس از زیج مفرد (سدۀ 5 هجری) دومین زیج شناخته شدۀ فارسی است که متن کامل و ویراستۀ آن منتشر می‌شود.
مؤلف زیج خود را بر پایۀ زیج بتّانی نگاشته و در تألیف آن از آثار مهمی چون مجسطی بطلمیوس و قانون مسعودی ابوریحان بیرونی بهره گرفته است. هدف وی تهیۀ رساله‌ای جامع و قابل استفادۀ همگان بوده است. این زیج علاوه بر مطالب مرتبط با نجوم و گاهشماری، شامل اطلاعات ارزشمندی دربارۀ تاریخ غزنویان نیز هست.
مصححان این اثر در مقدمۀ خود زیجها را دستۀ مهمی از آثار ریاضی دورۀ اسلامی توصیف کرده و واژۀ زیج را معرب «زیگ» فارسی میانه دانسته‌اند که در فارسی امروزی به صورت «زه»، به معنی تار نخی یا فلزی کشیده شده، معنا شده است. در چرایی نام زیج این‌گونه نوشته‌اند که: «چون جدول‌های حاوی داده‌های عددی در رساله‌‌های نجومی شبیه تارهای موازی منسوجات بود، به این جدول‌ها زیج گفته شد و رفته‌رفته کتابچه‌های نجومی شامل این جدول‌ها که حاوی توضیحاتی دربارۀ کاربرد آنها هم بود زیج خوانده شد».
به گفتۀ دکتر باقری و خانم حسین‌زاده در تمدن اسلامی بازۀ زمانی سده‌های سوم تا یازدهم هجری و پهنۀ جغرافیایی جنوب اسپانیا تا شمال افریقا، سرزمین‌های عربی، آسیای صغیر، ایران، هند، آسیای میانه و غرب چین حدود 200 زیج عربی و فارسی تدوین شد که نیمی از آنها به جا مانده است.
مصححان در ادامۀ مقدمۀ خود به بیان گزارشی مختصر از زیج‌های به جا مانده پرداخته و گزارشی از زیج یمینی را نیز در اختیار خوانندگان قرار داده‌اند. زیج یمینی از هفت نوع و هر نوع از هفت باب و هر باب از یک یا چند فصل تشکیل شده است.
نوع اول، «اندر تواریخ» نام دارد. همان‌طور که گفته شد این نوع شامل هفت باب است. اندر دانستن امّهات تواریخ و شناختن مدت میان دو تاریخ، اندر دانستن تاریخ هجرت معروف به عرب که شامل پنج فصل است. باب سوم اندر دانستن تاریخ ذوالقرنین معروف به روم که در پنج فصل آمده است. اندر دانستن تاریخ یزدگرد معروف به فرس عنوان باب چهارم است که مشتمل بر پنج فصل است. اندر دانستن تاریخ یمینی در چهار فصل، اندر دانستن تاریخ عالم در چهار فصل، و اندر دانستن تاریخ جهودان و هندوان در پنج فصل عناوین باب‌های پنجم تا هفتم نوع اول است.
نوع دوم «اندر حرکت ستارگان» نام دارد. دانستن طول شمسی و شناخت مسیر اوساط یک روزۀ ستارگان، اطلاع یافتن از موضع بعدابعد آفتاب از مرکز زمین و از آن دیگر ستارگان و جوزهرات ایشان و حرکت آن و نیز دانستن حرکات اوساط ستارگان در سه فصل، باب‌های اول تا سوم نوع دوم است.
تقویم کردن آفتاب و ماه و عقدۀ شمالی و ستارگان سیّاره و فضل مابین جدول‌ها در کنار اختلاف حرکت اوساط نیرین و تقطیع کردن نصف قطر فلک تدویر ایشان و اطلاع از رجعت و استقامت ستارگان متحیره و در آخر اندر دانستن حالات ستارگان و بعضی از القاب در دو فصل، باب‌های نوع دوم را تشکیل می‌دهد.
«اندر دوایر عظام» باب سوم است. این باب نیز شامل هفت نوع دربارۀ قسی و اوتار، میل درجات فلک بروج از معدل‌النهار، طلوع از زمان معدل‌النهار با درجات فلک بروج و همچنین دانستن طول و عرض شهرها و طلوع از زمان معدل‌النهار با درجات فلک بروج و درجات فلک بروج از زمان معدل‌النهار شهرها در کنار دانستن قوس نهار و قوس لیل و ساعات نهار و ساعات لیل و اجزاء ساعات و ارتفاع نیم‌روزان هر درجه از فلک بروج و اندر راست کردن مرکز دروازۀ خانۀ فلک، است.
نوع چهار «اندر دانستن اوقات روز» نام دارد. خوانندگان در این نوع با اطلاعاتی دربارۀ ارتفاع آفتاب، سمت ارتفاع و ظل از آفتاب، ساعات از ارتفاع آفتاب و ارتفاع از ساعات و دانستن طالع وقت و اطلاع از نصف‌النهار و قبله و زوال و بیرون آمدن آفتاب آشنا می‌شوند.
«اندر دانستن اوقات شب» عنوان نوع پنجم است. شناخت عرض قمر و حدود کسوفات، عرض پنج کواکب سیاره اندر شمال و جنوب، موضع ستارگان ثابته اندر طول و عرض و مزاجات آنها در کنار ابعاد ستارگان از فلک معدل‌النهار و همچنین دانستن نصف قوس نهار ستارگان و دانستن آنچه از شب گذشته و یا باقی مانده در کنار تشریق و تغریب ستارگان متحیره و اطلاعات تکمیلی‌تر دیگر در این هفت باب آمده است.
«اندر دانستن حالات نیرین» و «اندر دانستن اعمال تحاویل موالید و سال‌های عالم» به ترتیب انواع ششم و هفتم از زیج یمینی است. اطلاع از مسیر یک ساعتۀ آفتاب و ماه و بیرون آمدن قطرهای ایشان، اوقات اجتماعات آفتاب و ماه و استقبالات ایشان و نیز درست کردن موضع ماه به اختلاف منظر در طول و عرض و اندر دیدن ماه به هر شهر و دانستن سمت موضع دیدار در کنار دانستن خسوف ماه و اوقات آن و نیز دانستن دربارۀ کسوف و اوقات کسوف و همچنین دانستن تعدیل اصابع قطر کسوف به اصابع سطح هفت باب نوع ششم است.
علاقه‌مندان در نوع هفتم با طالع تحویل آفتاب به هر نقطه از فلک بروج و تحویل کردن طالع تحویل به دیگر شهرها، قرانات علویان و شناختن طالع قرانات و همچنین دانستن تسییرات و انتهاآت و فردارات سال عالم آشنا می‌شوند و در ادامه نیز با شعاعات و تقویم ممر ستارگان و تسییرات هیالج و انتهاآت موالید آشنا شده در گام آخر با درست کردن درجۀ طالع مولود با نمودار و خواص آشنا می‌شوند و باب آخر با اندر ختم کتاب به پایان می‌رسد.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب زیج یمینی اثر محمد بن علی بن مالک بن ابی‌نصر الحقایقی را با تصحیح دکترمحمد باقری و مائده حسین‌زاده و با همکاری کتابخانۀ آکادمی علوم مجارستان به چاپ رسانده است.
کتاب زیج یمینی با جلد شومیز به بهای 72 هزار تومان و با جلد سخت به قیمت 97 هزار تومان به فروش می‌رسد. علاقه‌مندان برای دریافت این کتاب می‌‌توانند با شماره تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل کنند.
مریم مرادخانی