میراث مکتوب- مطالعه در احوال زنانی که در شاهنامۀ فردوسی از آن‌ها نامی برده شده درحقیقت تحقیق در جامعۀ بانوان، از ادوار ماقبل تاریخ تا انقراض سلسلۀ ساسانیان است. زنان، همان گونه که از تاریخ و نتیجۀ تحقیقات دامنه‌دار محققان به دست می‌آید، پس از سپری شدن دوران مادرشاهی و پیدایش عصر استیلای مردان بر خانواده و سایر امور، ظاهراً نقش درجۀ دوم و حتی سوم را نسبت به شوهران و فرزندان خود داشته‌اند، ولی در بعضی موارد، همین زن‌های محکوم و مطیع، دست به کارهای شگرفی زده‌اند تا آنجا که نه فقط رهبری مردان، بلکه زعامت جامعۀ خود را نیز به عهده گرفته‌اند. احوال زنان در شاهنامه نیز چنین است و این نشانۀ روشنی است که فردوسی، با نگاهی روشن‌بینانه و به‌دور از اغراض و تمایلات شخصی، به زنان و شخصیت آنان در اثر خود می‌نگریسته است.
در شاهنامۀ فردوسی نمونه‌هایی از زنان مختلف ظاهر می‌شوند که ماجرای هر کدام، به‌خودی‌خود، درخور مطالعه و تدقیق است. به همین سبب، نگارندۀ کتاب حاضر، در بخش دوم این رساله سعی کرده است که ماجرای کامل هریک از بانوان را، با تمام نقش و نگارهای خوب و بدشان، نشان دهد. وی، به‌منظور روشن ساختن مطالبی که ارائه کرده، کوشیده است حتی‌الامکان از اشعار فردوسی استفاده کند تا از این طریق موضوع به نحو احسن تبیین شود.
کتاب حاضر که حاصل پژوهش دکتر ترزا باتستی بهنام است که وی آن را در سال ۱۳۴۰، در قالب رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران و به توصیۀ استاد سعید نفیسی به انجام رسانده بوده است. نسخه‌ای از این پژوهش در بایگانی پایان‌نامه‌های دانشگاه تهران موجود است. این مجموعه در سه بخش تدوین شده است. در بخش نخست، علاوه بر مقدمۀ مؤلف، این عناوین به چشم می‌خورد: تأملی در آراء و عقاید محققین و دانشمندان دربارۀ زنان شاهنامه؛ بررسی و قضاروت در مورد مطالعات تحقیقی؛ زنان شاهنامه به ترتیب تاریخی؛ بینش فردوسی دربارۀ زنان. بخش دوم شامل ۴۷ عنوان است و در آن به بررسی زنان شاهنامه، از جمشید و سروناز تا سلطنت پوران‌دخت و آزرم‌دخت پرداخته شده است. بخش سوم نیز شامل نمایه‌هایی است که عبارت‌اند از: اسامی زنان شاهنامه از لحاظ موقعیت‌های آنان؛ منابع و مآخذ؛ فهرست ترجمه‌هایی از شاهنامه؛ نظریات و تحقیقات مستشرقین اروپایی دربارۀ شاهنامه؛ کتاب‌ها و مقالاتی دربارۀ زندگی و رسوم خانوادگی ایرانیان؛ نمایۀ عام.
کتاب زن در شاهنامه، نوشتۀ ترزا باتستی (بهنام)، و به کوشش عمار عفیفی، پژوهشگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که نشر ماهریس آن را در ۴۰۴ صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه، به بهای ۱۲۰هزار تومان منتشر کرده است.
علی‌رضا طیبی
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی