میراث مکتوب – قسمت های عمده منطقه قفقاز جنوبی (به جز نواحی غربی و شمال غربی گرجستان در حاشیه دریای سیاه) برای هزاران سال همچون دیگر نقاط تابع حکومت های مرکزی، از حکومت مرکزی ایران تبعیت می کرد.
این مناطق در ادوار مختلف تاریخی و همچنین در دوره مورد بررسی این پژوهش (دوره های صفویه، افشاریه و زندیه) پیوندهای گسترده سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با بقیه نقاط ایران زمین داشتند. این موضوع موجب شده بود که ساختارهای مذکور در قفقاز با دیگر مناطق فلات ایران همسان باشد. اما چه علل و عواملی منطقه قفقاز جنوبی را از ایران جدا کرد؟ به نظر می رسد نوع تعامل حکومت مرکزی و قدرت های مستقر در داخل ایران با مردم در گوشه شمال غرب کشور- که بعدها قفقاز نام گرفت- و بعضا به لحاظ تنوع قومی و فرهنگی دارای تمایزاتی با اکثریت جامعه بودند، در دوره صفویه، افشاریه و زندیه، به ویژه در شرایط ضعف و سستی قدرت مرکزی و مقاطع گذار حکومت ها (ادوار فترت) که موجبات پیدایی خان نشین های محلی را پدید آورد، به همراه دخالت قدرت های خارجی (عثمانی و روسیه) زمینه جدایی منطقه قفقاز از ایران را در اوایل دوره قاجار فراهم کرد. در واقع ترکیبی از عوامل داخلی و پیامدهای محلی آن در قفقاز، به علاوه مداخلات خارجی، جدایی این منطقه از ایران را رقم زد. به این ترتیب می توان گفت ترکیبی از عوامل داخلی و پیامدهای محلی به علاوه مداخلات خارجی، جدایی قفقاز از ایران را رقم زد.
این اثر از چهار بخش تشکیل شده است. دو بخش اول به نوعی جزو مطالعات مقدماتی، اما ضروری محسوب شده و در بخش های سوم و چهارم بحث جدایی قفقاز از ایران، مورد بررسی قرار گرفته است.
فهرست بخش ها و فصل ها:
بخش یک: جغرافیای تاریخی قفقاز
فصل اول: جغرافیای طبیعی
فصل دوم: جغرافیای سیاسی قفقاز
فصل سوم: جغرافیای اجتماعی و فرهنگی
فصل چهارم: جغرافیای اقتصادی
بخش دو: مناسبات ایران و قفقاز، چشم انداز تاریخی
فصل اول: ادوار تاریخی روابط سیاسی
فصل دوم: وجوه پیوستگی های تاریخی
بخش سه: شکل گیری زمینه های تاریخی جدایی
فصل اول: سیاست دینی – مذهبی حکومت صفوی
فصل دوم: برانداختن شروانشاهان
فصل سوم: چالش در حاکمیت ایران بر قفقاز
فصل چهارم: مداخلات خارجی در امور قفقاز
بخش چهار: ظهور عوامل جدایی
فصل اول: ناپایداری سیاسی حکومت ایران
فصل دوم: ظهور خانات محلی و تضعیف دستگاه حکومت ایران
فصل سوم: جدایی طلبی مسیحیان قفقاز
فصل چهارم: تشدید توسعه طلبی همسایگان در قفقاز
زرینی، حسین، ریشه های تاریخی جدایی قفقاز از ایران، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 292 صفحه، قطع: وزیری، بها: 175000 ریال، 1395.
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران