میراث مکتوب- واژه مهندس بنابر فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی تألیف محمد حسن‌دوست (جلد 4، صفحه 2912-2911، چاپ سال 1393، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی) بر خلاف ظاهر عربی‌اش ریشه‌ای ایرانی دارد:
هِندسه به معنی اندازه و شکل و شاخه‌ای از ریاضیات است که در آن به خواص، اندازه‌گیری و رابطه‌های بین نقاط، خطوط، زاویه‌ها، سطح‌ها و حجم‌ها پرداخته می‌شود. این واژه در عربی هَندَسَه است که از واژه اندازه برگرفته شده و اندازه از «هَنداچَک» در زبان پهلوی برآمده؛ سپس از این واژه در زبان عربی اسم فاعل ساخته‌اند و مُهَندس پدید آمده است.
پنجم اسفند در تقویم رسمی ایران روز مهندس و روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی نامیده شده است.
تمبر 1 ریالی نارنجی هفتصدمین سال درگذشت خواجه نصیرالدین طوسی با تصویر آرامگاه خواجه نصیر و آرم دانشگاه تهران منتشر شده در 5 اردیبهشت 1335 که با شماره اموال 1335.10.00928 در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود
«خواجه نصیرالدین طوسی»، فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضی‌دان و سیاست‌مدار بزرگ ایران در دوران اسلامی به سال 597 هجری در شهر طوس خراسان زاده شد. نام او محمد، کنیه‌اش ابوجعفر، لقبش نصیر‌الدیـن، محقق طوسی، استاد‌البشر و شهرتـش خـواجه است.
او علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی‌اش آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و در آن‌جا دانشمندی نام‌بردار گشت. در زمان حمله مغول به ایران در کنار حاکم اسماعیلیِ قُهستان/قَهستان، ناصرالدین (محتشم قهستان) به کارهای علمی خویش مشغول شد و در همین زمان اخلاق ناصری را نوشت. پس از مدتی به نزد اسماعیلیان در دژ الموت رفت اما پس از حمله هلاکوی مغول و پایان قدرت اسماعیلیان، فرمان‌روای مغول نصیرالدین را مشاور و وزیر خود قرارداد و خواجه او را در حمله به بغداد و سرنگونی عباسیان یاری کرد. خواجه نصیرالدین طوسی سرانجام در سال 672 هجری درگذشت و در کاظمین به خاک سپرده شد.
شمایل‌نگاری از خواجه نصیرالدین طوسی در قرن 7 هجری (هنگام ایلخانان) با نگارگری روزبهان در بغداد که با شماره 1393.02.00023 در مجموعه نگارگری‌های کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.
برخی از پژوهش‌های خواجه نصیرالدین طوسی پیوسته به دانش‌های مهندسی:
ساخت رصدخانه‌ای در مراغه به همراه کتاب‌خانه‌ای با نزدیک به چهل هزار جلد کتاب؛
گسترش دانش مثلثات؛ در قرن 16 میلادی؛ کتابهای مثلثات او به زبان فرانسه ترجمه شد؛
نگارش کتابهای بسیاری در ریاضی و نجوم و … .
«جورج سارتُن» بنیان‌گذار رشته تاریخ علم به صورت دانشگاهی، خواجه نصیر را بزرگ‌ترین ریاضی‌دان اسلام به شمار می‌آورد و «کارل بروکِلمان» شرق‌شناس و یکی از بزرگ‌ترین سامی‌شناسان آلمانی می‌گوید: وی از مشهورترین دانشمندان و برترین مؤلفان قرن هفتم هجری است. جامعه علمی جهان به پاس خدمات و تلاش‌های این دانشمند بزرگ در علم ریاضی و نجوم نامش را بر کره ماه ثبت کرده (یک دهانه آتش‌فشانی ۶۰ کیلومتری در کره ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام‌گذاری شده‌است).
در کتابخانه ملی ملک نسخه‌هایی از تألیفات خواجه نصیرالدین طوسی موجود است که دو نمونه از آثار پیوسته به دانش‌های مهندسی و ریاضی، مختصرا معرفی می‌شود:
شعاع: در این رساله با موضوع نور و جسم، برابری دو زاویه شعاع و انعکاس در آن روشن شده است.
تصویر صفحه‌ای از رساله شعاع با شماره اموال 1393.04.06192/008 و تاریخ کتابت به سال 1058 هجری با خط محمد بن حسین عقیلی استرآبادی در زمان شاه عباس دوم
بیست باب اسطرلاب: بیست باب در معرفت اسطرلاب، رساله کوتاهی است به زبان فارسی در آشنایی، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب.
تصویر صفحه‌ای از رساله بیست باب اسطرلاب که تاریخ کتابت این دست‌نویس روشن نیست اما دارای یادداشت خریداری و مهر غلامعلی بن ابراهیم در سال 1289 است.
علیرضا حیدری
منبع: کتابخانه ملک