میراث مکتوب- ابومحمد روزبهان‌بن ابىنصربن روزبهان بقلى فسایى شیرازى معروف به روزبهان بقلى و شیخ شطاح فارس، از عارفانِ دانشمند سده ششم و هفتم هجرى قمرى است. وى در سال 522 در فسا به دنیا آمد. در مکتب به آموختن قرآن پرداخت و در محضر دانشمندان عصر به فرا گرفتن علوم متداول مشغول شد. از همان اوانِ زندگى تمایلات عرفانى داشت تا اینکه در 25 سالگى از خلق برید و در کوههاى اطراف شیراز به عبادت و ریاضت پرداخت. قرآن را از بر کرد و نزد نخستین مرشد خود شیخ جمالالدین فسایى رفت و سپس به محضر یکى از زهاد کُرد به نام جاگیر (متوفى591) رسید که در سامره مىزیست و از شیخ سراجالدین محمودبن‌خلیفه (متوفى 562) خرقه داشت.
بقلى در سفر حج، به همراه مریدانش از شیخ ابوالصفا در واسط خرقه گرفت و پس از حج به مصر و شام رفت و سرانجام به شیراز بازگشت و باقى روزگار خود را به تدریس، تربیت مریدان، و نگارش کتاب گذرانید.
اگر چه بقلى کرامت را براى عارف از جمله حجابهاى وصال به حق مىشمرد، ولى کرامات زیادى از وى نقل مىکردند.
بقلى هر هفته چند نوبت در مسجد عتیق و مسجد سُنقُرى وعظ مىکرد و کلامش تأثیر شگرفى داشت. او در اواخر عمر به نوعى فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد مىرفت و وعظ مىکرد و پس از بیان مختصرى در باب معانى ظاهرى آیات و روایات به توضیح معانى عرفانى آنها مىپرداخت.
روزبهان عاقبت در سال 606 در شیراز درگذشت. مزارش در قبرستان محله باغ نو و جنب رباطى بود که براساس کتبیه قدمگاه، خود آن را در 560، در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. معتقدان این پیر در گذشته به زیارت این محل در روز سهشنبه تأکید مىکردند و وضو گرفتن با آب چاه این رباط و نماز گزاردن بر مزار بقلى را موجب روا شدن حاجت مىشمردند. این مزار و رباط که به‌تدریج به صورت نیمه‌مخروبه و نیمه‌متروکه در آمده بود، امروزه تعمیر و بازسازى شدهاست. (اکبر ثبوت، دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص633-637؛ به نقل از مقدمه علی صدرایی خویی بر عرایس الحدیث)
اهمیت روزبهان از منظر اندیشمندان
در ذیل نظر برخی از دانشمندان در اهمیت روزبهان بقلی شیرازی و آثارش آورده می‌شود:
الف) به اعتقاد عدهاى از محققان براى فهم آثار عرفایى نظیر عطار، مولوى، عراقى، اوحدالدین کرمانى، و حافظ، مطالعۀ آثار روزبهان از جمله عبهرالعاشقین، بسیار ضرورى است. (روزبهان بقلى شیرازى، عبهر العاشقین، ص84. مقدمه از هانری کربن و محمد معین)
ب) به عقیدۀ کارل ارنست، شخصیتى که روزبهان را مىتوان بهتر از همه با او قیاس کرد ابن‌عربى است؛ به‌ویژه بدان سبب که هر دوى آنها رؤیتهاى مفصل خود را به‌صراحت بر زبان مىرانند. (کارل ارنست، روزبهان بقلى شیرازی، ص11)
پ) سعدى شیرازى و ابراهیم عراقى و شاه داعى شیرازى، از شاعران و شخصیتهایى هستند که در اشعار خود از روزبهان یاد کرده و وقایعى را از وى به نظم کشیدهاند. (محمدتقى میر، شرح حال و آثار و اشعار شیخ روزبهان بقلى فسایى شیرازى، ص40-48)
ت) استاد صدرایی خویی در مقدمۀ عروس‌العرایس آثار قطعی روزبهان را 58 اثر شمرده است.
توجه روزبهان شیرازی به خواطر نفسانی
خواطر نفسانی از موضوعات مهم در عرفان نظری و عرفان عملی است. دربارۀ خواطر نفسانی در عرفان اسلامی پژوهش‌های قابل توجهی صورت نگرفته است و غالباً در خلال مباحث عرفانی (مانند بحث از کشف و شهود)، مطالبی به‌صورت پراکنده نگاشته شده است. روزبهان بقلی شیرازی (متوفای 606ق) و ابن‌عربی (متوفای 638ق)، به مسئلۀ «خواطر نفسانی» بسیار پرداخته‌اند و صاحب مکتب هستند. در آثارشان، دربارۀ اهمیت خواطر، تقسیم خواطر، نحوۀ شکل‌گیری خواطر، و… قلم‌فرسایی کرده‌اند. ابن‌عربی در آثارش مانند: فتوحات مکیه در مواضع متعددی به بحث از خواطر پرداخته است. روزبهان نیز علاوۀ بر آنکه در مکتوباتش به‌مناسبت به بحث از خواطر پرداخته است، اثری مستقل را به این امر اختصاص داده است با عنوان «تقسیم الخواطر». این کتاب به زبان عربى، یکى از آثار ارزش‌مند عرفانی روزبهان بقلی به شمار مى‌رود. وى در این اثر، به توضیح اقسام خواطر انسانى و بیان حقیقت انسانى پرداخته است.
مهم‌تر آنکه روزبهان قبل‌از شکل‌گیری دستگاه عرفان نظری می‌زیسته است و تحت‌تأثیر ابن‌عربی نبوده است و در زمان روزبهان، دستگاه عرفانی ابن‌عربی مستقرّ نشده بود. به‌عنوان نمونه استاد امینی‌نژاد در تعلیقات خویش بر کتاب «عرایس‌الحدیث» چنین گفته است: «شارح از اصطلاح عین جمع در این کتاب و دیگر تألیفاتش، برخلاف برخی از عرفا همچون ابن‌عربی و قیصری و قونوی، معنای سلوکی غیروجودی آن را اراده کرده است.» (علی قنبریان، عروس العرایس: ترجمه و تعلیقه بر منتخب عرایس الحدیث، ص62)
مسئله تمرکز و تصحیح خواطر نفسانی آن‌قدر برای نگارندۀ سطور (علی قنبریان) اهمیت داشته است که مدتی دراین‌باره به تحقیق و پژوهش پرداخته است و با توفیق الهی در قالب کتاب و مقاله چاپ و منتشر شده است. اشاره به برخی از تحقیقاتم خالی از لطف نیست؛ شاید خوانندگانِ مشتاق را به کار آید:
الف) پایان‌نامۀ سطح3 حوزۀ علمیۀ قم با عنوان «ماهیت و کارکرد خواطر نفسانی از دیدگاه قرآن و روایات»، (28/06/92).
ب) کتاب «عروس‌العرایس» (نشر درخت زندگی / 1394). این کتاب ترجمۀ بخش‌هایی از کتاب روزبهان شیرازی با عنوان، «عرایس‌الحدیث» است. این کتاب با مقدمۀ اساتید معزز، علی امینی‌نژاد و علی صدرایی خویی منتشر شده است.
پ) مقالۀ «راه‌کارهایی برای کنترل ذهن و اندیشه‌های نفسانی با تأکید بر منابع اسلام»، فصلنامۀ علمی ـ ترویجی اخلاق، شمارۀ43، بهار1395.
ت) مقالۀ «دو رساله در خواطر نفسانی»، فصلنامۀ متن‌پژوهی پیام بهارستان، شمارۀ24، پاییز و زمستان1393.
منابع و مآخذ:
1. ارنست، کارل، 1377ش، روزبهان بقلى شیرازى، مترجم: مجدالدین کیوانى، تهران: نشر مرکز.
2. بقلى فسایی شیرازى، ابومحمد روزبهان، 1366، عبهر العاشقین، محقق و مصحح: هانرى کربن و محمد معین، تهران: منوچهری، چ سوم.
3. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1431ق، عرایس الحدیث، تحقیق و تصحیح: علی صدرایی خویی، قم: پژوهشکده باقرالعلوم×، چ اوّل.
4. ثبوت، اکبر، 1378، «روزبهان بقلی»، دانشنامه جهان اسلام، ج3، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چ دوم.
5. قنبریان، علی، 1394ش، عروس العرایس: ترجمه و تعلیقه بر منتخب عرایس الحدیث، مقدمه: علی صدرایی خویی و علی امینی‌نژاد، تهران: درخت زندگی، چ اول.
6. میر، محمدتقى، 1354ش، شرح حال و آثار و اشعار شیخ روزبهان بقلى فسایى شیرازى، شیراز: چاپخانه موسوى.
نگارش: دکتر علی قنبریان
منبع: پایگاه اینترنتی کتابخانه مجلس شورای اسلامی