میراث مکتوب- کتاب «المعجم فی آثار ملوک العجم» تالیف شرف‌الدین فضل‌الله حسینی قزوینی با تصحیح و توضیح محمداسماعیل حنفی بجد، که روایتگر تاریخ ایران قدیم از کیومرث تا انوشیروان است، از سوی انتشارات شهر کاج در بیرجند منتشر شد.
اثر پیش رو توضیح و تصحیحی بر معروف‌ترین کتاب شرف‌الدین فضل‌الله حسینی قزوینی، ادیب، شاعر و منشی معروف قرن هفتم و هشتم است که نمونه‌ای از نثر فنی بوده و شرح حالی از پادشاهان اساطیری و نیمه تاریخی ایران از کیومرث تا انوشیروان را توصیف می‌کند.
نسخه اصلی کتاب در روزگاری نوشته شده که نثر مصنوع به اوج خود رسیده و اغلب نویسندگان می‌کوشیدند تا اثرشان مشکل‌تر باشد و انواع صنایع لفظی و معنوی را در آن بگنجانند، تا بتوانند قدرت قلم و هنر و نویسندگی شان را به نمایش بگذارند.
شرف الدین قزوینی نیز از این موضوع مستثنا نبوده و با بهانه قرار دادن تاریخ‌نویسی، کتاب «المعجم فی آثار ملوک العجم» را با آوردن لغات و اصطلاحات دور از تداول و فقط به جهت رونق بخشیدن به سجع و موازنه فهم نگاشته است. اثری آمیخته با نظم و نثر، فارسی و عربی، اطاله کلام و لغات مهجور، استفاده از آیات قرآن و احادیث نبوی و سخنان حکیمانه که با وجود دشواری، از آهنگ، وزن تقارن و تناسب الفاظ و تركیبات بهره برده است.
نثر كتاب نثری است آمیخته به شعر؛ و اشعار فارسی این كتاب بیش از 1150 بیت است و حدود 260 شعر عربی هم در این كتاب آمده است. نویسنده گاهی به تناسب مقام و مقال از خود یا دیگر شاعران اشعاری آورده است، اشعار خود او به استواری نثرش نیست اما به هر حال نشانه آن است كه در شاعری دستی دارد.
کتاب «المعجم فی آثار ملوک العجم» شامل 29 بخش است كه پس از «افتتاح» و «ذكر سبب تألیف كتاب» قسمت تاریخی كتاب را با «ذكر پادشاهی كیومرث» آغاز می‌كند و بخش پایانی كتاب به «انوشروان» اختصاص یافته است. این كتاب را می‌توان از جمله كتب تاریخی شمرد كه نویسنده بیش از توجه به گزارش مسائل تاریخی، به آرایش ظواهر كلام پرداخته است.
کتاب «المعجم فی آثار ملوک العجم» که تازه‌ترین اثر تصحیحی محمد اسماعیل حنفی بجد است، در ابتدای اسفندماه 1399 با تیراژ 500 جلد توسط انتشارات «شهر کاج» به چاپ رسید و اکنون در کتابفروشی‌های سطح شهر جهت دسترسی علاقه‌مندان موجود است.
این کتاب دارای 630 صفحه بوده که در سه بخش شامل معرفی نویسنده و مروری بر نکات دستوری و سبک نگارش، متن کتاب المعجم فی آثار ملوک العجم وتعلیقات و توضیحات تقسیم بندی و نگاشته شده است.
در بخش اول، نویسنده ضمن معرفی شرف‌الدین قزوینی، آثار او، شعر و ممدوحان وی، به نثر قرون هفتم و هشتم اشاره‌ای کرده و پاره‌ای از مختصات دستوری کتاب «المعجم فی آثار ملوک العجم» را به جهت آشنایی خواننده با نثر مصنوع آورده است.
بخش دوم با «افتتاح» آغاز و پس از «ذكر سبب تألیف كتاب و تخلص اتابک اعظم»، با ذکر پادشاهان همچون کیومرث، هوشنگ بن سیامک بن کیومرث، طهمورث دیوبند، جمشید، ضحاک و بیدادی او، فریدون و صفات جهانداری او و … ادامه می‌یابد. با توجه به دشواری متن کتاب و روان ساختن محتوا برای خواننده، در بخش سوم توضیحات بخش دوم آمده است.
محمد اسماعیل حنفی بجد در متن کتاب درخصوص روش کار خود چنین نوشته است:
«برای یافتن قدیمی‌ترین نسخه خطی المعجم فی آثار ملوک العجم، به کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه ملّی تبریز و کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد مراجعه کردم. اغلب تاریخ کتابت آنها متأخرتر از کتابِ مبنای کار (نسخه اساس) است. تنها نسخه‌ای که مقدّم بر نسخه اساس ماست، نسخه‌ای در ترکیه است که به تاریخ 855 هجری قمری کتابت شده و 155 برگ دارد. اما نسخه اساس کار به شماره 3301 در دفتر کلّ کتابخانه ملّی تبریز به ثبت رسیده که توسط مرحوم حاج محمّد نخجوانی به کتابخانه ملّی تبریز واگذار شده است.»
برشی از کتاب
نمونه‌ای از زیبایی اطاله کلام در متن «المعجم فی آثار ملوک العجم» آنجاست که در مورد خوی و سرشت ضحّاك به جای اینكه ستمگریِ او را در كوتاه‌ترین عبارت بیان كند، می‌نویسد: «مشهور است كه ضحّاك پادشاهی پرخاشجوی و شهریاری درشت‌خوی بود، سموم خشمی كه آب حیات را طبیعت آذر دادی و ژاله را در چشم ابر شعله اخگر ساختی، چون فلك بر پیر و جوان نبخشودی، و چون اجل بر خرد و درشت ابقا نكردی، غرّتِ ملك و نخوت شاهی و سطوت جبروت و شیطنت غرور، طبع او را چنان بر لجاج باعث بودند كه به كفایت امور و موافقت جمهور التفات نمی‌نمود، و فرط كبریا و وفور عظمت بر بلندی قدر و كمال حشمت، شیطان نفس بدفرمای او را بدان می‌داشت كه از سمت جور و بیداد تفادی نمی‌جست، گویی از خشم خدای آفریده بود، و به شیر مقت و غذای غضب او پرورش یافته بود».
منبع: ایبنا