میراث مکتوب – سرنوشت دولت صفوی بعد از دو سده حاکمیت بر ایران زمین، در پنج سال پایانی سلطنت شاه سلطان حسین (حک: 1722 – 1694 / 1135 – 1105) رقم خورد. اگرچه نشانه های زوال و فروپاشی صفویان مدت ها پیش از این تاریخ بروز و ظهور کرد، برافتادن صفویان را شتاب بخشید. دربارۀ چگونگی و علل برافتادن صفویان، هم مورخان دورۀ سقوط و هم محققان داخلی و خارجی، به طرح مباحثی پرداخته اند، ولی هنوز همۀ ابعاد این رویداد مهم و سرنوشت ساز به درستی روشن نشده است.
آنچه به صورت تک نگاری از منابع صفوی در دست است بیشتر یا به وقایع مرکز پرداخته اند یا به رویدادهای شرق و شمال شرق، اما در باب رخدادهای غرب و شمال غرب ایران به هنگام سقوط صفوی منابع هم عصر سقوط کمتر به آن پرداخته اند، اما این خلاء را می توان از طریق منابع هم عصر صفوی پر کرد و در این میان شاید آنچه که بیشتر مورد غفلت قرار گرفته است، منابع هم عصر عثمانی است که می توانند به سهم خود ابعاد دیگری از روند فروپاشی صفویان را روشن سازند.
از میان این منابع فتحنامۀ ایروان به قلم سلحشور خاصه کمالی مصطفی آغا، منبع دست اول و اختصاصی مهمی است که به صورت روز به روز گزارشی جامع از چگونگی یورش سپاه عثمانی به قلمرو ایران در قفقاز و روند محاصرۀ ایروان و سرانجام تصرف این شهر را در اختیار می گذارد. نویسنده از سوی سلطان احمد سوم با مأموریت ویژه ای همراه فرماندۀ سپاه عثمانی اعزام می شود و تا تصرف ایروان در نزد وی حضور می یابد.
وی پس از بازگشت، مشاهدات روزانۀ خود را تدوین و به سلطان تقدیم می کند. گزارش وی از 6 رمضان 1136 که از استانبول به مقصد ایروان حرکت کرده، شروع می شود و با گزارش تسلیم قلعۀ ایروان در 15 محرم 1137 و ورود سران اردوی عثمانی به داخل شهر در روز جمعه 18 محرم 1137 پایان می یابد. بنابراین «فتحنامۀ ایروان» روایتی دقیق و مستند از داستان 92 روز محاصرۀ این شهر و سرانجام تصرف آن از سوی سپاه عثمانی است.
این کتاب دارای چهار پیوست مهم است که بر اساس نوشتۀ سلحشور خاصه کمانی مصطفی آغا تهیه شده است.
فهرست مطالب این کتاب به این شرح است:
مقدمه
مقدمۀ محمدمنیر آق تپه
روابط ایران و عثمانی در پایان عصر صفوی
سفارت دری احمد افندی در ایران
اوضاع داخلی دولت ایران در اوایل سدۀ دوازدهم
اعلام جنگ عثمانی به ایران
وضعیت جدید در روابط روسیه و ایران با دولت عثمانی
ورود عثمانی به جنگ با ایران
تفاهم نامۀ 24 ژوئن 1744/2 شوال 1136 استانبول ، یا مقاسمه نامۀ ایران
شروع مجدد جنگ میان عثمانی و طهماسب دوم و محاصرۀ ایروان
ویژگی های فتحنامۀ ایروان
متن
صورت خط همایون شوکت مقرون
صورت فرمان عالیشان
پیوست امر شریف عنوان که به موجب خط همایون شوکت مقرون امضا شد
پیوست ها
سالشمار روابط ایران و عثمانی از 1130 تا 1137
تأمین وسایل نقلیه در سفرهای نظامی ایران در دورۀ احمد سوم
تدارکات نظامی دولت عثمانی برای جنگ با ایران در سال های 1139 – 1136 و بی نظمی های موجود در طی لشکرکشی ها
محمد زاهد ییلدیریم
تصویر متن خطی فتحنامۀ ایروان
نمایه
مصطفی آغا: سلحشور خاصه کمانی، فتحنامۀ ایروان (روابط ایران و عثمانی در آستانۀ برافتادن صفویان 1132 – 1137 هجری قمری)، تصحیح و مقدمه: محمدمنیر آق تپه، ترجمه از ترکی عثمانی، مقدمه، توضیحات و پیوست ها: نصرالله صالحی ، صفیه خدیو، تهران، طهوری، 198 صفحه، شمارگان: 550 نسخه، بهاء: 180000 ریال، 1394.