میراث مکتوب – این مجموعه شامل 6 دستنویس است که نخستین اثر، سلوک و سیرت زن پیش از 1278هجری قمری نوشته شده و 5 نسخه دیگر با عنوان های مختلف به تقلید از آن در سال های مختلف باز نویسی و تولید شده، تا آخرین نسخه که در سال 1304 هجری قمری مفصل تر از دیگر نسخه ها نوشته و چاپ سنگی شده است.
این کتابچه از نظر تربیتی، ادبی یا اجتماعی چه ارزشی داشته یا دارد ؟ پاسخ صریح این است که این کتابچه به لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد مگر اینکه سبک گفتاری و عوامانه و درهم آمیختگی سبکی یک متن مورد نظر باشد. به لحاظ دستورات تربیتی، شیوه ای ضد تربیتی دارد.
این کتاب به لحاظ جامعه شناسی تاریخی اما بازتاب شرایط اجتماعی و فرهنگی دوران ناصری است به خصوص در رابطه با اقتدار مرد و ناتوانی زن و ارتباط حاکم و محکومی میان زن و مرد در آن دوران، که برای نسل های بعدی و شناخت تاریخ اجتماعی ارزشمند است. اهمیت نگارش و باز نویسی های مکرر آن در دوره ناصری برای افرادی از طبقات سنتی و اقتدارگرا، فعالیت در جریان تجددخواهانه ای بود که به اصلاح زنان در جامعه در حال تغییر می انجامید وبرای آنها آبرو و یا معروفیتی کسب می کرد و شاید به همین علت است که در سه کتابچه نام مؤلف ذکر شده است. از سوی دیگر اهمیت این دستنویس ها برای مردان تمایل به انتشار سخنانی باب میل مرد در جامعه ای مرد محور بود.
این مجموعه 6 نسخه ای شامل سلوک و سیرت زن و نسخه بدل آن آداب معاشرت زنان است که در کتاب هشت رساله در بیان احوال زنان تصحیح شده.چون در آنجا هدف، نشان دادن جریان تاریخ اجتماعی زن از دورۀ صفویه تا پایان دوره ناصرالدین شاه قاجار بود. اما در اینجا هدف، نگارشِ تاریخچۀ تأدیب النسوان وچگونگی تولید نسخه های مشابه از نسخه ای واحد، به علاوه بررسی تاریخ اجتماعی زن ایرانی به استناد دستنویسی جنجالی در دوران ناصری و حکایتی از مرد سالاری جامعه است که ضرورتاً در این کتاب آورده شد. دستنویس دوم نصایح مشفقانه است که نام مؤلف آن خانلر میرزا احتشام الدوله ذکر شده و به علت شباهت فراوان تنها به تصحیح صفحه اول آن اکتفا شد. دستنویس سوم رساله در بیان احوال خواتین زنان توسط محمد حسن خان معتضدالدوله (حشمت السلطنه) تغییراتی در آغاز متن دارد که همان بخش تصحیح شد. دستنویس چهارم تأدیب النسا نوشته میرزا محمد علی بن علی نقی جوپاری الاصل است که نظیره ای است بر کتابچه نخست با اضافاتی از آیه و حدیث و تقسیم بندی دهگانه آن که صفحات متفاوت آن تصحیح شد. دستنویس پنجم تأدیب النسوان است که صورت کامل شده ای از کتابچه های فوق است با همان طرز فکر و مشابهت انشایی و تقلیدی با افزوده هایی چون تقسیم بندی کتاب به 10 فصل که در بعضی از بخش ها به خصوص در مقدمه تغییرات فراوانی صورت گرفته است.
این کتابچه یک بار در کتابی با نام رویارویی زن و مرد در عصر قاجار: تأدیب النسوان و معایب الرجال توسط دکتر حسن جوادی و دیگران در سال 1371 در امریکا به چاپ رسیده است و اگر چه از نظر تصحیح دارای اشتباهاتی است که در اینجا سعی شد بد خوانی ها اصلاح شود ولی هدف تصحیح مجدد آن نبوده است، بلکه هدف چگونگی شکل گیری و کامل شدن یک ایدۀ مردانه بود که به عنوان آخرین دستنویس به طور کامل تصحیح و به این کتاب افزوده شد. پس اولین و آخرین دستنویس به طور کامل آورده شد تا خواننده در جریان کامل شدن یک کتابچه و یک دیدگاه مردانۀ مورد قبول در آن زمان قرار گیرد. پیوست 1 نسخه‌ای خطی با عنوان تأدیب النسوان است که ترجمه یک کتاب تربیتی فرانسوی است ولی چنان مترجم تحت تأثیر تأدیب النسوان و فضای حاکم بر آن دوره قرار گرفته که این دستنویس مشابهت فراوانی با دیدگاه مؤلفان نسخه های ذکر شده دارد و به همین سبب آورده شد.
فهرست مطالب کتاب به این شرح است:
مقدمه
پیشگفتار
سلوک و سیرت زن و آداب معاشرت نسوان
نصایح مشفقانه
رساله ای در احوال و رفتار خواتین زنان
تأدیب النساء
تأدیب النسوان
پیوست
تأدیب النسوان باکو
واژه نامه
کتابنامه
تصاویر
فهرست اعلام
کراچي: روح انگیز، خشونت مشفقانه (روایتی ازمرد سالاری دوران ناصری)، تهران، نشر تاریخ ایران، 200صفحه، شمارگان: 200 نسخه، قطع: رقعی، بها: 170000 ریال، 1394.