میراث مکتوب – اخوان الصفا گروهی از دانشمندان برجسته در قرن چهارم، متخصص و صاحب نظر در علوم عقلی و علوم طبیعی زمان خود بودند که با هدفی خاص، دست به تألیف رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا و اهل العدل و ابناء الحمد زدند که تا آن زمان مانند آنها نوشته نشده بود.
این دانشمندان از یادکرد نامشان در متن رسائل خودداری کرده اند. به رغم گمانه زنی هایی که در این باره شده و در منابع گوناگون اقوالی دربارۀ نام آنها نقل شده، هنوز دلیل روشنی بر اختفای نامشان نمی دانیم.
هرچند در مقدمۀ اثر، تعداد رسائل 52 ذکر شده است. این رسائل در چهار «قسم» تنظیم شده و ذیل هر قسم، رسائل مرتبط با آن موضوع درج شده است. عناوین اقسام و رسائل کتاب مشتمل است بر:
1 – رسائل ریاضیۀ تعلیمیه (14 رساله)
2 – رسائل جسمانیۀ طبیعی (17 رساله)
3 – رسائل نفسانیۀ عقلیه (10 رساله)
4 – رسائل ناموسیۀ الهیه (11 رساله)
هدف اخوان از تألیف رسائل این بوده تا گزیده ای از همۀ دانش های مطرح زمان را برای طرفداران خود بیان کنند تا موجب «راهنمایی گمراهان و ارشاد سرگشتگان و بیدار کردن غافلان» شود.
این رساله ها با مقدمه ای کوتاه آغاز می شود که در آن به تبیین مواردی پرداخته شده از این قبیل که هدف از طرح هر رساله چیست و پیش تر در این باب چه گفته اند و چه مطالب جدیدی را خواهند گفت و برای تکمیل موضوع این رساله به کدام رسالۀ دیگر می توان مراجعه کرد.
نسخه های چاپی رسائل اخوان الصفا
چاپ کاملی از این رسائل در سال 1301 ق/ 1884 م در بمبئی به کوشش نورالدین بن جیواخان منتشر شد. منتخبی از آن در سال 1830 در لندن و منتخبی دیگر در لایپزیک در سال 1883 م و چاپهای دیگر در کلکته در سالهای 1812 و 1846 و در مصر در 1347 ق / 1928 م. احمد زکی پاشا و طه حسین در چهار جلد تصحیح نسبتاً خوبی ارائه ندادند و تنها از لحاظ فصل بندی و ویرایش فنی از چاپ هند بهتر است. فریدریک دیه تریسی (دیترچی) در سال 1886 کتابی به نام خلاصة الوفا فی اختصار رسائل اخوان الصفا تصحیح و منتشر کرد. وی این خلاصه را به آلمانی ترجمه و در سال 1886 در لایپزیک به چاپ رساند.عمر فروخ در سال 1953، عزت عبدالعزیز در سال 1954، عمر الدسوقی در سال 1948، جبور عبدالنور در سال 1945، محمود الملاح در سال 1952 از جمله پژوهشگران عرب بودند که رسائل اخوان الصفا را تصحیح کرده و یا تک نگاشت هایی را دربارۀ آن منتشر کرده اند. جمیل صلیبا در سال 1947 م رسالۀ جامعه را در دمشق تصحیح و منتشر کرد که به اشتباه مؤلف آن را ابوسلمۀ مجریطی معرفی می کند. مصطفی غالب در سال 1984 چاپ تازه ای از رسالۀ جامعه در بیروت منتشر کرد. از این رساله دستنوشتی به تاریخ 684 ق/ 1285 م به شمارۀ 1700 در کتابخانۀ مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی نگهداری می شود. در سال 1970 عارف تامر در بیروت نسخۀ دیگری به نام جامعة الجامعة که گویا خلاصه ای از همۀ رسائل است را منتشر کرد.
نسخه های خطی رسائل
از رسائل اخوان الصفا دستنویسهای متعددی موجود است. جز آنچه در فهرستهای مشترک از نسخه های این اثر شناسانده شده (قره بلوط بی تا، 3672 – 3673 ؛ درایتی 1391: 414 – 420) این نسخه ها به عنوان نسخه های کامل قابل ذکر است:
نسخۀ 4708 کتابخانۀ مجلس، مورخ 686 ق، 412 گ.
نسخۀ 871 کتابخانۀ کوپرولو، بی تا (از آغاز تا رسالۀ اول از قسم چهارم، حدود سدۀ 7 و 8 ق) و مورخ 820 قمری (بخش نو نویس پایانی) 531 گ (ششن و …. 1401 : 1/ 431)
نسخۀ 2683 کتابخانۀ نور عثمانیه، مورخ 1061 ق، 475 گ.
نسخۀ 1278 مجموعۀ طباطبایی در کتابخانۀ مجلس، مورخ 1280 ق، 687 ص (نظری)
نسخۀ مورد نظر که در اینجا به صورت عکسی به چاپ رسیده، دستنویسی است مورخ 704 ق در دو مجلد که به شماره های 2130 و 2131 در مجموعۀ فیض الله افندی در کتابخانۀ ملت (استانبول) نگهداری می شود.
نسخه از آغاز به صورت دو مجلد فراهم آمده و شیوۀ آرایه ها و نیز یادداشت های مالکیتی که در ادوار مختلف بر هر دو مجلد درج شده این موضوع را تأیید می کند.
چنانکه از عبارات انجامه ها دانسته می شود ، کاتب نسخه «علی بن موسی بن عمران بن اسماعیل بن عمران بن موسی بن فضل الشنینی الشلیمی» نام دارد.
رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا (نسخه برگردان دست نویس شمارۀ 2130 مجموعۀ فیض الله افندی، کتابخانۀ ملت (استانبول) کتابت 704 ه.)، نگارش گروهی از نویسندگان، مقدمۀ فارسی: اکبر ایرانی، مقدمۀ انگلیسی: عمر دی – اُنزاگا، مرکز پژوهشی میراث مکتوب و مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی (لندن)، قطع: وزیری، دوجلدی، بها با جلد شومیز: 550000 ریال بها با جلد سخت: 750000 ریال، 1396.
علاقه مندان برای تهیۀ آثار ، منشورات و مجلات مرکز (آینه میراث، گزارش میراث و میراث علمی) می توانند با شمارۀ 66957889 و با دورنگار 66957889 واحد توزیع و فروش و یا با نشانی الکترونیکforooshemiras@gmail.com یا order@mirasmaktoob.ir تماس بگیرند.