میراث مکتوب – از میان کتابهای فرقه شناختی و ردیه هایی که بر اسماعیلیان نوشته شده است، کتاب الفرق الاسلامیة از اهمیتی قابل توجه برخوردار است؛ به ویژه به دلیل اشتمال آن بر نقل هایی از کتاب ابن رزام و همچنین اطلاعات گاه تازه ای که از دعات نخستین اسماعیلی و همچنین از حسن صباح و دعوت جدید و برخی آثار اسماعیلی به دست می دهد.
این کتاب مکرر مورد استفاده صفدی در الوافی بالوفیات قرار داشته و از آن نقل می کند اما در واقع مهمترین بخش های کتاب آنهایی است که مورد توجه صفدی نبوده و شایسته مطالعه مستقل بر اساس نسخه موجود از این کتاب است. ظاهراً تنها یک نسخه از این کتاب در ترکیه موجود است و آن هم ناقص. این روزها به دلیل مطالعه ای تفصلیلی که بر کتاب باقلانی در رد بر اسماعیلیان انجام می دهم توجه من به کتاب ابن ابی الدم دوباره جلب شد و انشاء الله در نوشته ای دیگر به مقایسه برخی اطلاعات این دو کتاب خواهم پرداخت. به هر حال آنچه مسلم است قسمتی از اطلاعاتی که در این کتاب درباره اسماعیلیان نخستین و داعیان قرمطی ارائه شده اطلاعاتی تازه و بسیار حائز اهمیت است. کتاب البته بخشی هم درباره فرقه های مختلف شیعی دارد اما آنجا که نویسنده به بحث از اسماعیلیه پرداخته نگاه او تنها گزارشی نیست و بلکه به رد باورهای آنان هم پرداخته است.
آقای فان اس در کتاب خود درباره منابع فرقه شناختی خیلی مختصر در حد یک صفحه به این کتاب پرداخته است. نسخه این کتاب در مجموعه ای است که دو متن دیگر هم در آن هست و تاریخش ۲۵ شعبان سال ۷۴۰ ق است. برخلاف تصوری که از این نسخه تاکنون ارائه شده این مجموعه شامل سه کتاب است و نه دو کتاب و به نظر من کتاب الفرق الاسلامیة تألیف ابن ابی الدم تنها از آخر برگ ۱۰۰ الف آغاز می شود (تا پایان نسخه در ۱۶۲ ب) و برگهای میان ۵۲ الف تا ۱۰۰ الف مربوط به کتاب دیگری است که وقتی دیگر درباره آن خواهم نوشت.
در مقاله دائرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل ابن ابی الدم به کتاب او در مورد فرق اسلامی اشاره شده اما نسخه ای از آن معرفی نشده است. با وجود آنکه بر روی نسخه اشاره ای به نام مؤلف دیده نمی شود اما او چند جا به تاریخ کبیر خود اشاره می کند که علاوه بر نقل های صفدی از نسخه ما باز دلیل دیگری می تواند باشد بر اینکه نسخه در دست در واقع نسخه ای از کتاب الفرق الاسلامیة تألیف ابن ابی الدم است. با این وصف گاه در نقل های صفدی از این کتاب تفاوت های اندکی دیده می شود که قابل اهمیت نیست و شاید به دلیل نقل به مضمون باشد.
ساختار کتاب به دلیل نقص اوائل نسخه دقیقاً روشن نیست اما ظاهراً نقطه محوری کتاب او فرقه های شیعی است و از همه مهمتر تفصیلاً درباره اسماعیلیه بحث می کند. او از غزالی هم در همین زمینه نقل می کند. نکته جالب فصلی است که به فلاسفه پرداخته و در ضمن آن بخشی از شرح حال ابن سینا و قصیده عینیه وی را نقل می کند.
قسمتهای منقول از ردیه ابن رزام را در قسمت بعد بحث خواهیم کرد؛ انشاء الله.
حسن انصاری
منبع: بررسی های تاریخی