میراث مکتوب – خواجه همام الدین علاء تبریزی از رجال و شاعران معروف ایران در عهد ایلخانان مغول است. وی در حدود سال 636 هجری قمری چشم به جهان گشود. تخلص وی در اشعارش همام است. وی از معاصران و دوستان نزدیک خواجه شمس الدین صاحب دیوان جوینی (مقتول در سال683 ه.ق) بود تا اندازه‌ای که صاحب دیوان در آخرین نامه خود که آمادگی‌اش را برای شهادت اعلام کرده بود، ضمن اعلام خداحافظی ابدی از یاران خاصش، نام همام را نیز آورده است.
مولانا همام‌الدین تبریزی با آنکه پس از قطران بزرگ‌ترین شاعر تبریز محسوب می‌گردد، ولی باید دانست که وی در روزگار خود از گروه علما و عرفا به شمار می‌آمده و جنبۀ علم و عرفان وی بر هنر شاعری غالب بوده است.
بنابر قول مشهور، تحصیلات علمی او نزد خواجه نصیرالدین طوسی حاصل شده است. به گفته دولتشاه، همام از نزدیکان قطب‌الدین شیرازی بوده است و قطب‌الدین کتاب مفتاح الفتوحش را به خواهش همام تألیف کرده است. ظاهراً پس از این تحصیلات علمی بوده است که وی به جاه و مقام رسید و مدتی وزارت آذربایجان را بر عهده داشت.
همام بعد از مرگ در خانقاهش به خاک سپرده شد.
در دیوان چیزی از نثر همان ثبت نشده، ولی در جایی دیگر نمونه‌ای از نثر او بازمانده و آن تقریظی است که همام بر کتاب «توضیحات» خواجه رشیدالدین یکی از چهار کتاب «المجموعة الرشیدیه» نوشته است.
اشعاری که در این دیوان به چاپ رسیده بالغ بر 3944 بیت است که شامل 165 بیت عربی و 3779 بیت به فارسی است. قسم اول در شعر عربی شامل قصاید، قطعات و مفردات در توحید، مدح و موضوعات مختلف دیگر.
قسم دوم در شعر پارسی به این شرح: 1. توحید، نعت، مدایح و مواعظ شامل پنج غزل و قطعه در توحید، یک قصیده و یک قطعه در نعت حضرت پیامبر، قصاید و قطعاتی در مدح سلطان احمد تگودار، سلطان محمود غازان، سلطان محمد اللجایتو، خواجه شمس‌الدین محمد صاحب دیوان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، شیخ ابراهیم بن سعدالدین حمویه و سه قصیده در موعظه.
2 – غزلیات دربردارندۀ 220 غزل که برخی از آنها فقط چند بیت است و به حد معمول نیست. نکتۀ مهم و قابل توجه در مورد غزل‌های همام عبارت است از وجود دو غزل که از لحاظ حاوی‌بودن به چند بیت به زبان تبریزی شایستۀ توجه است. نخستین از آن دو غزل شمارۀ 12 است که غزلی است ملمع در هفت بیت که شش مصراع و یک بیت از ان به زبان تبریزی است و دومین غزل، شمارۀ 158 است که آن هم در پایان بیتی به زبان تبریزی دارد.
3 – مراثی شامل دو قطعه، یک ترجیع‌بند و یازده غزل. نخستین از آن دو قطعه، قطعه‌ای است که «بر تربت پادشاه سعید نوشته‌اند»؛ و ظاهراً مراد از این پادشاه، غازان‌خان محمود است. قطعۀ دیگر هم «بر تربت پادشاه‌زاده نوشته‌اند». بعد از آنها ترجیع‌بندی است در مرثیۀ شمس‌الدین صاحب دیوان. پس از اینها یازده غزل در مرثیه است.
4 – مقطعات و اخوانیات، 43 قطعه بزرگ و کوچک است در موضوعات مختلف و مکاتباتی با دوستان. 5. مفردات که 48 بیت فرد است در موضوعات مختلف؛ 6. رباعیات شامل 98 رباعی در زمینه‌های عشقی، عرفانی و چند رباعی هم در مسائل مختلف؛ 7. کتاب مثنویات، مثنوی‌ای است در بحر خفیف شامل 558 بیت در توحید و نعت پیامبر و فرزندان و یاران و عمّان آن حضرت و سپس در زمینه‌های مختلف مانند عشق، علم، واعظان ریایی، موعظه و …. .
8. کتاب صحبت‌نامه؛ مثنوی‌ای است عشقی در بحر هزج (مسدس مقصور یا محذوف) شامل 383 بیت. نخست ابیاتی است در توحید و ستایش پیغمبر اکرم و یاران وی و سپس مطالبی مطالبی در زمینه‌های مختلف بدین شرح: در سبب نظم کتاب، در حقوق صحبت، در وفا، در غنیمت‌دانستن جوانی، در غنیمت‌دانستن صحبت یاران، در مدح خواجه هارون، در مراتب خاصان و تقریر حال ایشان، در ستایش معشوق، در وصف محبوب، در غیرت معشوق، در فراق محبوب و شکایت روزگار، لابه‌کردن با معشوق، مثنوی در شکر وصال معشوق، در زاری کردن عاشق با معشوق.
همام از میان شاعران پیشین از سنایی، انوری و نظامی و از گویندگان معاصر خود از سعدی تأثر پذیرفته است. عبید زاکانی، حافظ، کمال خجندی و شمس مغربی نیز از شاعرانی هستند که از همام متأثر شده‌اند.
در تصحیح اولیه این دیوان از یک نسخۀ کامل (نسخۀ پاریس) و یک نسخۀ اندکی ناقص (نسخۀ لاهور) و نُه جنگ خطی استفاده شده و مصحح با افزودن مقدمه‌ای فاضلانه، شیوۀ تصحیح و معرفی نسخه‌های خطی و شرح حال آثار همام را بر دیوان اشعار او افزوده است. در این تصحیح دوم از دو نسخۀ دیگر نیز استفاده شده که اولی مجموعه‌ای است که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 14590 نگهداری می‌شود و دومین منبع جُنگی است که در سال 741 قمری کتابت شده و هم‌اکنون در کتابخانۀ «نافذپاشا»ی ترکیه نگهداری می‌شود.
محمد بن فریدون همام تبریزی، دیوان همام تبریزی، تصحح: رشید عیوضی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 435 صفحه، شمارگان: 500، قطع: وزیری، بها: 300000 ریال، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات