میراث مکتوب – در منابع و تذکره‌ها مطالب فراوانی که بتواند زوایای زندگی و احوال موالی تونی را برای ما روشن نماید، وجود ندارد.
ولی با مراجعه به دیوان او از لابلای اشعارش می‌توان مطالبی هر چند اندک در ارتباط با زندگی و افکار او به دست آورد. مولانا موالی تونی از شعرای نامدار سدۀ نهم و دهم هجری است. اصلش از بلدۀ طیبۀ (تون) یا (فردوس) فعلی بوده است.
موالی فردی اصیل نهادِ شریف‌الذات بوده و از همان سال‌های آغازین زندگیش به کسب و تحصیل انواع کمالات معنوی پرداخته به طوری که بعدها به‌واسطۀ کمال حسبی و نسبی و نیز صفات حمیده و اخلاق پسندیده، مقبول خواطر و اذهان و مرجع خواص و عوام گردید. فرهنگ سخنوران او را استاد شاه نعمت‌ا… می‌داند. اوقاتش را به بهترین نحو می‌گذرانده و چنانکه برخی از تذکره‌های مذکور داشته‌اند در نیروی صنعت خطِ خوشنویسی مهارت بیش از وصف داشته است و همچنین در میان اهل علم به طبیبی حاذق مشتهر و مشهور بوده اما به واسطۀ موزونیت طبیعت شریف به طریق شاعری مبادرت نموده است. او از شعرای نامدار عصر صفوی و از سرایندگان خوش‌طبع و خوش‌الحان آن دوره بوده است. اشعارش در حد کمال و نهایت حال و روانی مقال و متضمن انواع صنایع لفظی و معنوی و تشبیهات و استعارات میباشد.
موالی مسلمانی شیعه مذهب و مردی متدین و متشرع بوده است. او در ضمن دیوانش بارها به طرح مباحثی همچون نعت و توحید، منقبت پیامبر گرامی اسلام و ائمۀ اطهار(ع) و مراثی آنان پرداخته است. وی در بیان امامان شیعه ارادت خاصی به حضرت امیر(ع) داشته به نحوی که اشعار باقی‌مانده از او در بزرگداشت و مدح آن امام همام نسبت به اشعاری دیگری که در مدح دیگر ائمۀ سروده، بیشتر است.
موالی ظاهراً اهل سیر و سیاحت بوده و در طول عمر خود سفرهای متعددی داشته است. موالی اکثر اوقات در دارالعبادۀ یزد به مصاحبت و مجالست با بزرگان و مشایخ آن دیار از جمله شاه نعمت‌الله باقی یزدی ـ حاکم یزد ـ مشغول بوده است.
در تراجم و تذکره‌ها و منابع کتابشناسی از موالی تونی به جز دیوان اشعارش اثر دیگری که در دسترس باشد یافت نشده است.
دیوان موالی تونی شامل 19 قصیده، یک مسمط، 426 غزل، 2 تخمیس، یک ساقی‌نامه، 11 قطعه، 34 رباعی و چند بیت مفردات و افزوده‌ها میباشد. شمار ابیات دیوان او با احتساب مجموع قصاید، مسمط، غزلیات، تخمیسات، ساقی‌نامه، قطعات و رباعیات شامل 3659 بیت و با احتساب ابیات افزوده 3663 بیت میباشد.
پیش از پرداختن به مضامین دیوان موالی باید یادآور شد که اکثر آرایه‌های ادبی را می‌توان در دیوان او یافت. همچنین با مطالعۀ اشعار موالی درمی‌یابیم که او به لفظ بی‌توجه نبوده است و شاعری معنا‌گراست. از این رو بسامد صنایع معنوی در شعرهایش افزون‌تر از صنایع لفظی است. قصاید موالی معمولا دربردارندۀ مضامین نعت و توحید، منقبت و مراثی ائمۀ(ع) مسائل مذهبی و دینی و مدح و ستایش میباشد. کوچکترین قصیده در دیوان موالی پنج بیت و بزرگترین آن صد و شانزده بیت دارد. از دیگر اشعار موالی یک مسمّط دوازده‌بندی است که آن را به نیت امام دوازدهم(عج) در دوازده بند در منقبت و بزرگواری آن امام همام سروده است. با مطالعۀ غزلیات دیوان موالی در نگاه اول به اصطلاحات و واژگانی نظیر می و باده و ساقی، میخانه و میکده، خال و چشم و زلف، عاشق و معشوق، لیلی و مجنون، یوسف و زلیخا بر می‌خوریم، ولی با تأمل و تفکری دقیق‌تر و جامع‌تر به این نکته پی می‌بریم که هدف موالی از طرح این مباحث پرداختن به عشق زمینی و معشوق این جهانی نیست، بلکه او در ضمن غزلیاتش به طرز و شیوه‌ای لطیف و نوین گریزی به معشوق حقیقی خود و طرح مباحث عرفانی و اخلاقی و حکمی زده و خواننده و مخاطب را با خود همراه ساخته و هدف خود را به او القا می‌کند. از اشعار دیگر موالی تخمیسات اوست که دو غزل از جامی را تخمیس نموده است.
ساقی‌نامه نیز از دیگر اشعار اوست که در 167 بیت سروده شده است. نکتۀ قابل اشاره در مورد ساقی‌نامۀ موالی تونی این است که او ضمن سرودن ساقی‌نامه به شیوه‌ای منحصربه‌فرد، از ارکان نماز، تصویری عارفانه ارائه می‌دهد. از دیگر مضامین اشعار موالی، اشعار شکوایی او هستند که بیانگر تنگدلی و دل‌آزردگی او از روزگار، اوضاع فردی و اجتماعی، کم‌توجهی دوستانش نسبت به او میباشد.
شیوۀ شاعری موالی در سرودن شعر به شاعران پیش‌تر از خود مانند انوری و جامی نظر داشته و در مواردی از شعر آنها پیروی کرده است.
موالی در ضمن دیوانش در برخی موارد به سرودن اشعار مدحی و ستایش روی آورده و به مدح شاهان و بزرگان عصر خود از جمله شاه طهماسب صفوی پرداخته است. لازم به ذکر است که او در اواخر عمر از این کار پشیمان شده و از خداوند طلب بخشش و استغفار می‌نماید.
از مدت عمر و نحوۀ وفات موالی اطلاعات دقیق و مشخصی در دست نیست. ولی با نگاهی به اشعاری که موالی در شکوه از اوضاع روزگار و جامعۀ عصر خود سروده، شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که درد و رنج تنهایی و بی‌کسی و کم‌لطفی و کم‌توجهی برخی از دوستانش در مرگ او بی‌تأثیر نبوده است. اغلب تذکره‌ها از جمله خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافکار، تحفۀ سامی، نتایج‌الافکار، آفتاب عالم‌تاب واثر آفرینان وفات او را در شهور سنۀ (949 قمری) ذکر کرده‌اند.
نسخۀ خطی این دیوان در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 14211 نگهداری می‌شود. این نسخه به خط نستعلیق خوش و خوانا توسط فردی به نام میرهاشم تبریزی در 26 شعبان سال 1062 در 124 برگ 17 سطری کتابت شده است. کاتب، فردی فاضل و دارای ذوق شعری و از خطی خوش برخوردار بوده به نحوی که به ندرت واژه‌ای را اشتباه کتابت نموده است. ابعاد نسخه در اندازۀ 10×19 سانتی‌متر و قطع وزیری میباشد. اوراق نسخه دارای جدول‌بندی و رکابه یا راده بوده و شماره‌گذاری برخی از صفحات با قلم مغایر با متن و بعدها صورت گرفته است. چند برگ از اول و آخر نسخه آسیب دیده که وصالی و مرمت شده‌اند. در آغاز نسخه و قبل از شروع دیوان، شرح حال موالی تونی به نقل از تذکرۀ تحفۀ سامی و هفت‌اقلیم امین‌احمد رازی با خط نستعلیق خوش و خوانا در حدود یک صفحه و نیم آمده است که مشخص است بعداً بدان افزوده شده است. جلد نسخه، تیماج قهوه‌ای میباشد. تصحیح این دیوان براساس تنها نسخۀ خطی آن صورت گرفته، لذا در برخی موارد که نسخه مخدوش بوده و افتادگی دارد به ناچار روی به تصحیح قیاسی آورده شده است. اشعار نسخۀ خطی دیوان در برخی موارد براساس حروف قافیه کتابت نشده‌اند که این باعث شده پس از اتمام تصحیح، برای سهولت مخاطبین تمامی اشعار را تا حد امکان براساس حروف قافیه تنظیم و شماره‌گذاری کنند.
دیوان موالی تونی، مصحح: سیدرضا صداقت حسینی، حسین قوامی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 340 صفحه، بها: 350000 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات