میراث مکتوب- نسخه‌ای نفیس از «پنجۀ آفتاب عالمتاب» و نسخه‌ای نفیس از دیوان منسوب به حضرت امیر (ع) در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در ادامه این نسخه‌ها و ویژگی‌های آن‌ها معرفی و توصیف شده است.
1- پنجۀ آفتاب عالمتاب
در میان کتب حکمی و اعتقادی فارسی کتابخانۀ گرانسنگ آستان قدس رضوی، نسخه ای از عماد بن عبدالله وجود دارد. که باید از چند جهت شایستۀ معرّفی دانست. نخست؛ به واسطۀ انحصار آن در میان کتب وقفی آستان قدس، دیگر؛ به واسطۀ تاریخ تألیف آن که 1088 ق است. سوم؛ به واسطۀ خطّ محکم کاتب که گویا از خود مؤلّف باشد و چهارم؛ به واسطۀ وقف آن از سوی نادرشاه افشار، سر سلسلۀ افشاریان در ایران و عنایت او به کتابخانۀ مبارکۀ آستان قدس رضوی. از این کتاب فعلاً سه نسخه در جهان شناخته شده است. این کتاب در دو بخش تدوین شده که مهدی ولایی، مؤلّف فهرست نسخه های خطّی آستان قدس در جلد چهارم ( ص 37 ) بخش دوم را پیوستی بر بخش اوّل می داند که دربارۀ عقاید و دیگر مسائل متفرّقه است. امّا در شناسنامۀ کتاب، بخش الحاقی را جلد دوم می داند.
مؤلّف نیز در پایان بخش اوّل با تأکید بر حسن اتمام آن، متذکّر جلد دوم نشده است.
بخش دوم در 26 صفحه به میرزا بدیعا محمّد رضوی، متولّی روضۀ مطهّرۀ رضوی تقدیم شده است و آورده که در شب نوروز سال 1090 ق به همراهی وی به درون ضریح مطهّر رفته است.
این رساله در بیان پنج مسئلۀ عقلی: 1-دانستن کنه اشیاء 2-حدوث عالم و 3-جبر و اختیار 4-حسن و قبح اشیاء 5-وحدت وجود و مسئلۀ فقهیۀ نماز جمعه در عصر غیبت و خاتمه در بیان اسرار آفرینش است و به واسطۀ مهارت نویسنده و اشرافی که بر لغات فارسی داشته، تمام عبارات و جملات کتاب بر پایۀ روی و قافیۀ حرف الف نگارش شده است.
معرّفی نسخه
پنجۀ آفتاب عالمتاب
شمارۀ نسخه: 383
آغاز: لوح عطایای علی عظیم
فیض هدایای علیم و حکیم
انجام: صلوات الله و سلامه علیهم
فی الدرجة العلیا
مؤلّف عماد بن عبدالله، نسخه گویا به خطّ مؤلّف، تاریخ کتابت جلد اوّل، عشر آخر رمضان 1088 ق، جلد دوم، تاریخ ندارد و ظاهراً باید پس از 1090 ق باشد.
خط نسخ جلّی 14 سطری و 18 سطری. برگ ها مجدول به لاجورد. و تحریر و طلا. عناوین در متن و حاشیه به شنجرف نوشته شده. دارای دو سر لوح مذهّب است. دارای 71 برگ و به اندازه 12*21 س.
وقف نادرشاه، به سال 1145 ق. جزو هفتصد جلد کتابی که نادرشاه از دارالسّلطنۀ اصفهان روانۀ ارض مقدّس رضوی کرده است. (رمضان 1147)
جلد اوّل – دارای جدول‌کشی صفحات به طلا و تحریر و لاجورد و سر لوح مزدوج و پیشانی مرصّع و زرّین و گل و بتۀ الوان.
جلد دوم- دارای سر لوح مُزدوج و صفحات جدول کشی طلا،دارای جلد ضربی زرّین، ترنج و سر ترنج، و عطف تعمیر شده، کتاب دارای مُهرهای زیادی از مدیران کتابخانه های آستان قدس از قرن دوازده تا سیزدۀ قمری است.
مُهر: مؤتمن الملک، 1292 ق. / ابوالقاسم حسینی، 1287 ق / وقف سرکارفیض، آثار حضرت ثامن الائمّه، سلام الله علیه ابوالفتح مؤیّد الدوله، متولّی آستانه 1312 ق / سلطان محمّد، 1289 / محمّد رحیم،1266 / عبدالحیّ الرّضوی، 1154 و محمّد حسین بن فضل 1272.
در حاشیۀ کتاب عباراتی با قلم شنگرف در بیان موضوع مطالب به خطّ کاتب وجود دارد.
2- دیوان حضرت امیر (ع)
از میان هزاران جلد نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی و از میان 14 جلد دیوان منسوب به حضرت امیر المؤمنین (ع) که در آن کتابخانه وجود دارد. (مجموعاً در کتابخانه های تحت پوشش آستان قدس، 20 نسخه خطّی از دیوان حضرت امیر قرار دارد). بی گمان نسخۀ شمارۀ 6774 جزء نفایس قرار دارد. هر چند قدیمی ترین نسخۀ دیوان حضرت امیر موجود در این کتابخانۀ مورّخ به سال 940 ق و به شماره 4638 است. امّا این نسخه هم بواسطۀ خطّ نسخ جلی و استوار آن و هم به دلیل خط ّ خوش نستعلیق آن برجستگی ویژه ای دارد.
کارشناسان خطوط و نسخه شناسان زبدۀ آستان قدس از چگونگی خط و نوع کتابت و کاغذ، نسخه را متعلّق به سدۀ دهم هجری قمری دانسته اند. شاید اگر نسخۀ تاریخ می داشت و یا حدّاقل نام کاتب در انجامۀ آن قرار داشت، داوری ها دربارۀ ارزش این نسخه، به گونه ای دیگر بود.
چون دربارۀ کتابشناسی دیوان های خطّی حضرت امیر و شرح و ترجمه های چندگانه و نیز چاپ های متعدّد دیوان و شرح دیوان دیگر کارشناسان و خبرگان سخن گفته اند. این جانب تنها به ویژگی های فنّی و نسخه شناسی دیوان شمارۀ 6774 کتابخانۀ مرکزی آستان قدس می پردازم.
دیوان حضرت امیر (ع)
شمارۀ 6774
آغاز: بسم الله الحمد لولیه و الصلوة علی نبیه
(صفحۀ اوّل نو نویس و متعلّق به اواخر قاجار است)
آغاز متن اصلی: یفاخرون به فالطین و الماء
انجام موجود: لم یأت من لذة لمستحلیها
نسخ قرن دهم به شیوه یاقوتی متعلّق به دورۀ صفوی، با ترجمۀ تحت اللفظی فارسی به نستعلیق و با شنگرف. متن با قلم سیاه و ترجمه با قلم سرخ. کاغذ حنایی، جلد تیماج، عناوین به زر، جداول زر و تحریر و لاجورد جدول زر دو گانه. کتیبه ها به قلم زر و به خطّ رقاع و تحریر و تذهیب ساده. مختلف السطر، عمدتاً 5 سطری. 5/8 * 5/5 س. م. 241 برگ. 17 * 12 س. م. اوراق پریشان وقفی. میرزا بیرمعلی تربتی در 27 تیر 1326 ش.
***
سر عنوان ها در بیان وجه تسمیۀ اشعار، مناسبت اشعار و اشاره به راویان اشعار است. اندازۀ کتیبه های سرعنوان متفاوت است.
در شناسنامۀ آغاز کتاب، نام جامع آن، حاج ابوالحسن قطب الدّین محمّد بیهقی آمده است، امّا نه در کتاب چنین چیزی دیده می شود و نه زنده یاد احمد گلچین معانی در فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ آستان قدس (ج 7: 369) بدان برخورده است.
حسین مسرت
*ویرایش پیشین: شهرکهن، ش 60 (تیر 1400).
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی