ميراث مكتوب- دكتر محمد وجگاني در نشستي با عنوان« نقد و بررسي كتاب الاغراض الطبيه و المباحث العلائية » گفت: سيد اسماعيل جرجاني با نگاشتن كتاب هاي ذخيره خوارزمشاهي و الاغراض الطبيه كه به ترتيب دو دايرة المعارف بزرگ و متوسط طب زمانند، ديگر پرچمدار طب فارسي شد.
وي در پنجاه و دومين نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب كه روز دوشنبه 11 ديماه ماه 85 در اين مركز برگزار شد، افزود: پزشكي كهن ايران و جهان اسلام و تاريخ آن، گوهري ناصُفته و دُرّي نايافته است كه دست بيداد زمان، نامهرباني توانمندان و ناسپاسي گروهي از تَنداران و فرزندان و دلباختگي و خود فراموشي ايشان در برابر بيگانگان و نورسيدگان، آن را به يكباره به دست فراموشي سپرده است، اما پزشكان دانشور و نامور ايران و جهان اسلام همچون «علي ابن قَبَّن طبري»، «محمدبن زكرياي رازي»، «علي ابن عباس مجوسي اهوازي»، «حسين ابن عبدا… ابوعلي سينا»، «ابوالقاسم حنف ابن عباس زهراوي» و سرانجام «سيد اسماعيل جُرجاني» چهره هاي درخشان آسمان دانش و اختران جهان افروز و زداينده تاريكي هاي ناداني اند، كه نامشان جاويد است و يادشان هرگز از خاطره خداوندان دانش و بينش و ژرف نگران به فراموشي سپرده نخواهد شد. چنانچه كه در شرح حال سيد اسماعيل جُرجاني ملاحظه خواهند فرمود بزرگان دانش زمان او را زنده كننده پزشكي خواندند و همين كتاب گرانقدر الاغراض الطبيه كه اكنون در پيش رو است، گواهي بر اين سخن دُرفِشان است. اگرچه پيش از جرجاني، آثاري اندك و پراكنده از پزشكي به زبان فارسي موجود بود، ولي اين نه چنان بود كه با آن پزشك بپرورند و نه در درمان بيماران پهنه زبان فارسي و قوم هاي ايراني نژاد، به كار آيد.
دكتر وجگاني ادامه داد: سيد اسماعيل جرجاني با نگاشتن كتاب هاي ذخيره خوارزمشاهي و الاغراض الطبيه كه به ترتيب دو دايرة المعارف بزرگ و متوسط طب زمانند، ديگر پرچمدار طب فارسي و يكي از بنيان گران استوار پزشكي مشرق زمين و يا به عبارتي همه جهان دانش آن روزي شد. آري، كار سترگ آن بزرگ مرد هنوز جلوه گري و درخشندگي خود را دارد. ديگر طب ايراني فارسي شد و آموزش پزشكي در اين پهنه جهان ايراني نژاد، بسي آسان تر و گسترده تر شد و نجات جان هزاران هزار تن از نياكان ما و به پيروي از آن، وجود بسياري از ما مردمان اين گوشه از جهان وامدار اين دانشين مرد جان جهان است. گرچه پزشكي امروز جهان، افتخار عالم بشريت است، ولي باز با توجه به زيان هاي فراوان بسياري از داروهاي شيميايي، بسي از كشورها و پژوهشگران به جستجوي پزشكي هاي مكمل، نه، كه جانشين اند. در طول زمان نسخه نسخه برداشتن ها، گاهي چنان مدارك اصلي را دگرگون كرده كه از بيان مؤلفين آن ها بسي دور است و چاپ هاي غلط و تحقيق ناكرده از آن دورتر. به همين علت با توسل به دست نوشته هاي كهن و شيوه هاي دقيق علمي نوين، شايسته است كه كوشش نمود تا كتاب خطي به صحيح ترين وجه و نزديك ترين صورتي كه مؤلف نوشته، درآيد و به خوانندگان عرضه شود. در عين حال نسخه بدل هاي اصلي را در پا نويس ها آورده و از آن غافل نبايد شد.
وي تاكيد كرد: شرح مشكلات كتاب طبي، تطابق يا عدم تطابق آن با دانش امروزي و خلاصه قابل درك كردن آن را، جداگانه به صورت فرهنگي بايد عرضه نمود تا در دسترس مشتاقان باشد و در مواردي با نظر پزشك كارآمد، كاربرد درماني يابد. كاري كه اين بنده نگارنده به ياري حضرت داور و به پشتوانه اي نزديك به پنجاه سال غوطه زدن در درياي علوم جديد و تمدن ايران در مورد همين كتاب الاغراض الطبيه انجام دادم. ذخيره خوارزمشاهي در بين آثار سيد اسماعيل جرجاني، كتاب مادر است و در مورد ارج و والايي آن در شرح حال سيد اسماعيل جرجاني با تحقيقي كه در سراسر نسخه خطي اين كتاب انجام داده ام، سخن گفته شده است. الاغراض الطبيه كه مؤلف بزرگوار، آن را در حدود 525 هجري قمري يعني واپسين سال هاي زندگي به عنوان چكيده و ملخصي كامل از ذخيره استخراج كرده، كتابي نوين است. جرجاني در اين كتاب، ذخيره را به هم ريخته، بس كه باب ها و مطلب ها را از نو برهم آميخته و آن را خلاصه و تكميل كرده است. گاهي سخن هاي ديگر آورده و برخي از مشكلات آن را حل كرده، يعني طرحي نو در انداخته است. او در مقدمه الاغراض به حق به خود باليده كه آنچه بيان كرده در هيچ كتاب هم حجم ديگري به اين شيوه و شيوايي موجود نيست. بيهوده نيست كه از خوانندگان خواسته تا آن را با ساير كتاب هاي طبي مقايسه كنند. آري، اين را با آن، بايد سنجيد تا خود درستي گفتار، ژرف هاي پندار، زيبايي كردار و پاكيزگي نوشتار را دريافت، چنانچه او در مورد الاغراض گفته، به حجم كوچك است و به معنا بزرگ و به صورت مختصر است و به كثرت فرايض و شرح مشكلات مقصود، هيچ نكته و فايده علمي از اين كتاب بيرون نيست و هيچ فرو گذاشته اي نيست، بلكه اندر مضايق و مواضع بحث، تصرف ها كرده و به تحقيق رسانيده و كشف تمام كرده است.
وي بر اين باور است كه الاغراض الطبيه يكي از منابع اصيل واژگان و تركيبات كلمات زبان فارسي- چه پزشكي و چه غير پزشكي – است. اين كتاب گرانقدر به حد خود همان ارجمندي ذخيره خوارزمشاهي را دارد و به هر فارسي زبان دانش پژوهي است كه از اين خرمن گل، برگ هايي برگيرد و از شكوفايي آن بهره معنوي گيرد. آنان كه به ژرفناي اين كتاب بنگرند، رگه هايي از كلمات مولوي و سعدي و حافظ را در آن يابند. بر همت والاي خداوندان ادب فارسي است كه از فوائد ادبي و دستوري آن بهره مند شوند و به ديگران بهره رسانند. الاغراض الطبيه، گذشته از آن كه نمايانگر ژرفناي پژشكي كهن ايران و مشرق زمين است و از اين جهت جويندگان اين رشته را بسيار به كار آيد هنوز نيز قسمت هايي از آن كاربرد مفيد دارد و بر هر پزشك ايران دوست و فرهيخته اي است كه آن را بخواند و از آن كسب فيض نمايد.
دكتر وجگاني گفت: اين بنده نگارنده، بيش از سي سال است كه در جريان مطالعات مربوط به تمدن و ادب ايران با الاغراض الطبيه و ذخيره خوارزمشاهي آشنايي دارم. در 18 سال اخير، شبانه روز در اين درياي بي پايان غوطه ورم ، حاصل كار علاوه بر مقالات متعدد به زبان هاي فارسي و انگليسي، كتاب هاي دامپزشكي و پزشكي ايران جلد اول ايران باستان، جلد دوم دوران اسلامي، تاريخ بيمارستان هاي ايران از آغاز تا عصر حاضر، تاريخ پزشكي و دامپزشكي ايران به زبان انگليسي چاپ اروپا 2003 ميلادي است كه در پيشگاه عظمت تمدن ايران و اسلام، بال ملخي است كه به درگاه سليمان بردم، اما از آنجا كه به فرمايش جناب مولوي « تشنه مي نالد كه اي آب گوار، آب هم نالد چون كو آن آب ها» پيرانه سر و شكسته بال، باز هم حس مي كردم كار ناتمام است، گرچه در مورد تاريخ پزشكي، دامپزشكي و داروسازي ايران هر چه در توان ناچيزم بود انجام دادم، ولي بايد خود طب كهن را به بهترين وجه ممكن و به درستي به امانت عرضه داشت.