میراث مکتوب- همایش «زبان و خط فارسی گفتاری» با حضور اعضای پیوسته و وابستۀ فرهنگستان، معاون امور رسانه‌ای و تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس مرکز پاسداشت زبان و ادبیات فارسی صدا و سیما و جمعی از استادان، پژوهشگران، ویراستاران و مترجمان کشور در تالار دکتر شهیدی فرهنگستان برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این همایش گفت: فرهنگستان زبان و ادب فارسی براساس مأموریت و وظایفی که بر عهده دارد و با توجه به نیازی که در جامعه احساس می‌شود، در نظر دارد دستور خط فارسی گفتاری را تدوین کند.
او با اشاره به اهمیت موضع سامان دادن به گفتاری‌نویسی، گفت: با جدی شدن اهمیت موضوع زبان و خط فارسی گفتاری، شورای فرهنگستان از مسئولان فرهنگستان خواست که این موضوع را با جدیت پیگیری کند. بنابراین همایش با هدف بررسی علمی و کارشناسی موضوع گفتارنویسی برگزار می‌شود و اجرای آن در متن وظایف و مأموریت‌های فرهنگستان قرار دارد. فرهنگستان با برگزاری این همایش دنبال پیدا کردن راه‌حلی است که فارسی گفتاری با بهره‌گیری از آرای متخصصان، دارای قاعده و ضابطه شود.
حداد عادل با تأکید بر اینکه تفاوت میان معیار و گفتار واقعیتی طبیعی است، گفت: این موضوع اختصاصی به زبان فارسی و روزگار ما هم ندارد. در روزگاران گذشته هم مردم عموماً به‌گونه‌ای از زبان حرف می‌زده‌اند و به‌گونه‌ای دیگر از همان زبان می‌نوشته‌اند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: زبان گفتاری بر زبان نوشتاری قدمت دارد. خط اختراع ثانویه‌ای است که پس از زبان پدید آمده است. تنوع زبان‌ها هم تابع تنوع جغرافیایی است، پس‌از اختراع خط، معیارسازی و استاندارسازی در زبان پدید آمده است و از تنوع گونه‌ها کاسته شده است.
حداد عادل گفت: واقعیت این است که به‌طور کلی الفبا برای بیان همۀ ظرفیت‌های زبان کافی نیست. به عبارت دیگر زبان فارسی گفتاری ویژگی‌هایی دارد که یا نمی‌شود آن‌ها را در زبان مکتوب بیان کرد یا اگر بخواهیم بیاوریم با پیچیدگی مواجه می‌شویم. بنابراین زبان گفتاری ظرفیت‌ها و انعطاف‌هایی دارد که در زبان مکتوب جایی ندارد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به گسترش شهرنشینی و تنوع ارتباطات انسانی و اداری، تحولات فناورانه و گسترش سواد و مسائلی از این است، گفت: امروز بر اثر همین مسائل، دیوار بین فارسی معیار و فارسی گفتاری فروریخته است و فارسی گفتاری و جنبه‌های بروز آن در گونه‌های ادبی، فضای مجازی، تبلیغات محیطی و مانند آن واقعیتی مسلم است.
حداد عادل تأکید کرد: در مسئلۀ فارسی گفتاری که سابقه‌ای چندین دهه‌ای در تاریخ معاصر ما دارد، برخی از استادان و ادبیان به‌طور مطلق اعتنایی به نوشتن فارسی گفتاری نداشته‌اند و در مقابل برخی نیز بر اهمیت توجه به آن تأکید کردهاند. ازجملۀ استادانی که در زبان و ادب فارسی صاحب‌نظر بودند، استاد ابوالحسن نجفی بود که نسبت به استفاده از فارسی گفتاری به‌صورت مکتوب بسیار حساسیت داشت.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: امروز قابلیت نوشتن در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر فضای مجازی در اختیار همگان است و هر کسی با کمترین سواد می‌تواند سخن خود را از طریق ابزاری که در اختیار دارد، بنویسد و به مخاطب خود بفرستد و این سخنان هم عموماً به شیوۀ گفتاری نوشته می‌شوند.
حداد عادل گفت: فرهنگستان بر اساس همین دگرگونی‌هایی که پیش آمده خواست که موضوع زبان و خط فارسی گفتاری را به بحث بگذارد تا هم صاحب‌نظران، ادبیان، زبان‌شناسان، نویسندگان، مترجمان و ویراستان و هم مسئولان دربارۀ این موضوع سخن بگویند تا با بهره‌گیری از برآیند این سخنان بتوانیم مانند دستور خط فارسی که از تشتت در این زمینه تا حدود زیادی جلوگیری کرد، برای فارسی گفتاری هم دستور خطی تدوین و تصویب کرد و برای آن حد و مرزی قائل شد تا از آمیختگی بی‌قاعده فارسی معیار و فارسی گفتاری در انواع نوشتار جلوگیری کرد. برای این کار نیاز بود که از آرای صاحب‌نظران مختلف استفاده شود و این همایش برای چنین نیاز و ضرورتی برگزار شده است.
در ادامۀ این نشست، محمد دبیرمقدم، معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس همایش زبان و خط فارسی گفتاری با خیرمقدم به استادان و پژوهندگان زبان و ادب فارسی شرکت‌کننده به صورت حضوری یا شنونده و بیننده که به صورت مجازی از طریق پیوند ورودی ایجادشده، برنامه‌های همایش را پیگیری می‌کنند، گفت: در فصلنامۀ علمی – فرهنگی مترجم سال سی و سوم شمارۀ هشتاد و یکم تابستان ۱۴۰۲ مقاله‌ای خواندنی با عنوان «وقتی که فارسی شکسته شد» به قلم آقای مرتضی سیدی‌نژاد درج شده است. نویسنده در آن مقاله از ترجمه‌ای از صادق چوبک، قصه‌نویس و مترجم نامدار، در شمارۀ نهم از سال دوم ماهنامۀ سخن به تاریخ مهر ۱۳۲۴ یاد می‌کند. عنوان فارسی آن مقاله «پیش از ناشتائی»، تراژدی در یک پرده، از یوجین اونیل (Eugene O’Neill) نمایشنامه‌نویس شهیر آمریکایی است. او می‌نویسد: «این اولین بار بود که اثری از اونیل به فارسی درمی‌آمد و چوبک به خاطر ویژگی‌های خاص این متن نمایشی آن را به فارسی شکسته ترجمه کرده بود.» (سیدی‌نژاد ۱۴۰۲، ص ۷۷). وی در ادامه می‌افزاید: «نوشتن به زبان محاوره یا گفتاری‌نویسی با آثاری مثل چهار تیاتر نوشته میرزاآقا تبریزی، سرگذشت حاجی‌بابای اصفهانی به ترجمۀ میرزا حبیب و بعد از آن با نوشته‌های دهخدا، احمد کمال‌الوزاره، حسن مقدم، جمال‌زاده و هدایت وارد ادبیات فارسی شده بود اما شکسته‌نویسی، آن هم در ترجمۀ فارسی تا پیش از چوبک سابقه نداشت.» ( سیدی‌نژاد ۱۴۰۲، ص ۷۷).
او افزود: آقای سیدی‌نژاد آن‌گاه به مقالۀ مهم شادروان دکتر پرویز خانلری با عنوان «لفظ عامه و لفظ قلم» در همان شمارۀ ماهنامۀ سخن اشاره کرده و بخش‌هایی از آن را برگزیده و نقل کرده است. این اشاره مرا بر آن داشت تا به آن شماره مجلۀ یادشده مراجعه کنم. دکتر خانلری سخن خود را این‌گونه آغاز کرده است: «در شیوۀ نگارش نویسندگان اخیر ایران اختلافی آشکار پدید آمده است… یک گروه ادیبان که به اصالت و نجابت الفاظ معتقدند و دیگر دسته نویسندگان جدید که این قید و شرط را از بیان برداشته‌اند… و به هیچ گونه قید و شرطی قائل نیستند.» او در ادامه با نگاهی انتقادی به هر دو دیدگاه و با اتخاذ منظری متوازن توام با اعتدال مطلب خود را این چنین به پایان می‌برد: «به مدرسه باید رفت، و از آن چاره نیست، اما البته تا پایان عمر در مدرسه نباید ماند.» دکتر خانلری در آن مقاله اساساً به انتخاب اصطلاحات و لغات از سوی آن دو گروه از نویسندگان توجه دارد. آن استاد فقید در همان شمارۀ ماهنامۀ سخن در درآمدی که بر ترجمه صادق چوبک نوشته می‌گوید: «آقای صادق چوبک در ترجمه این قطعه کوشیده‌اند که مانند متن اصلی لغات و اصطلاحات ساده و طبیعی و عامیانه را که در زندگی عادی مورد استعمال افراد است به کار برند تا از این حیث نیز ترجمه از شیوۀ بیان و انشای مصنف حکایت کند.»
دبیرمقدم گفت: نمایشنامۀ «پیش از ناشتائی»، «در یکی از خانه‌های خیابان کریستوفر در شهر نیویورک» اتفاق می‌افتد. اما در همان شمارۀ ماهنامۀ سخن علاوه بر بهره‌مندی از شکسته‌نویسی در ترجمۀ صادق چوبک، داستانی کوتاه با عنوان «دید و بازدید عید» به قلم جلال آل‌احمد چاپ شده است که در گفت‌وگوهای به‌کاررفته در آن شکسته‌نویسی به خدمت گرفته شده است. همچنین در همان شماره، طنز و تعریض کوتاهی با عنوان «در بازار تهران» به قلم به‌آذین درج شده که جمله‌ای به فارسی شکسته در آن از زبان فروشندۀ دوره‌گردی که سیب دماوندی بر چارپایش داشت نقل شده است.
او در ادامه بیان کرد: آنچه می‌توان در باره زبان و خط به کار رفته در گفت‌وگوهای آن ترجمه، آن داستان کوتاه، و آن طنز و تعریض گفت این است که هر سه به زبان و خط فارسی گفتاری معیار نوشته شده‌اند. این گونۀ زبانی و خطی را سیاقی از زبان و خط فارسی باید توصیف کرد. اما گفتاری‌نویسی یا همان شکسته‌نویسی در فارسی جنبۀ دیگری نیز به خود می‌گیرد. شادروان نجف دریابندری در مقدمۀ ترجمۀ خود از کتاب سرگذشت هکلبری فین نوشته مارک توین دربارۀ تفاوت میان دو رمان این نویسندۀ شهیر می‌نویسد: «تفاوت مهمتری که باز از همین‌جا ناشی می‌شود تفاوت زبان “هکلبری” و زبان “تام‌سایر” است. “تام‌سایر” به زبان ادبی یا به اصطلاح به “لفظ قلم” نوشته شده است؛ زبان “هکلبری” زبان مردم سواحل می‌سی‌سی‌پی است- یعنی روایتی از زبان عامیانۀ ( vernaculaire) امریکایی.» به بیانی دیگر، متن انگلیسی به گویشی محلی یعنی گویشی غیرمعیار از زبان انگلیسی آمریکایی معیار نگاشته شده است. بنابراین، در اینجا شکسته‌نویسی در خط فارسی بخشی از سازوکاری می‌شود برای اینکه یک گویش غیرمعیار را بازتاب دهد. استاد هوشنگ مرادی کرمانی نیز به عنوان نمونه در کتاب بچه‌های قالیباف‌خانه از شکسته‌نویسی هم برای گویشی‌نویسی (گویش فارسی کرمانی) و هم برای گفتاری‌نویسی فارسی معیار استفاده کرده است. با این گفتار می‌خواهم عرض کنم که اکنون پس از گذشت نزدیک به هشتاد سال از انتشار آن شمارۀ ماهنامۀ سخن و استفاده از شکسته‌نویسی در آثار ادبی نویسندگان دیگری همچون غلامحسین ساعدی و اسماعیل فصیح و پدید آمدن شرایط و نیازهای جدید مانند زیرنویس فیلمها و مجموعه‌های تلویزیونی و آگهیهای تبلیغاتی شهری شایسته است که فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همان شیوۀ اعتدال خود بکوشد همان‌طور که دستور خط فارسی نوشتاری معیار را سال‌ها پیش مصوب کرده است و ویراست جدید آن را نیز در سال ۱۴۰۱ منتشر کرد و هم‌اکنون ویراست سوم آن را در دست دارد، دستور خط فارسی گفتاری معیار را نیز تدوین و مصوب کند. این همایش راهبرد بهره‌گیری از تجربه‌های پیشین و خرد جمعی امروز را برای دستیابی به آن هدف در پیش گرفته است.
دبیرمقدم اظهار کرد: سخنرانان این همایش از نهادها، مؤسسه‌ها، و مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی گوناگون‌اند: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دانشگاه تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دانشگاه بوعلی سینا، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، دانشگاه بیرجند، دانشگاه شیراز، انجمن صنفی ویراستاران، دانشگاه سمنان، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، دانشگاه سلمان فارسی، و دانش‌آموختگان و پژوهشگران مستقل. در این همایش ۲۵ اثر عرضه می‌شود. این آثار بر اساس شیوه‌نامه و ضوابط مجلۀ علمی و پژوهشی نامۀ فرهنگستان، در ویژه‌نامۀ دستور انتشار خواهند یافت. اعضای شورای علمی، دبیر علمی، و دبیر اجرایی همایش عبارتند از: دکتر مهرنوش شمس‌فرد، دکتر سعیده ممتازی، دکتر سید مصطفی عاصی، دکتر آبتین گلکار، استاد علی صلح‌جو، دکتر امید طبیب‌زاده، دکتر محمود بیجن‌خان، دکتر مسعود قیومی، دکتر محمدرضا رضوی، جناب آقای بهروز صفرزاده، دکتر فرشید سمائی، دکتر مرتضی قاسمی ، دکتر مریم مسگر خویی، دکتر علی یاری. مراتب سپاس خود را از فردفرد آنان و همکاران محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسی که برای برگزاری همایش نهایت همراهی را مبذول داشته‌اند ابراز می‌دارم.
در نخستین نشست علمی روز نخست همایش، در ادامه، نازنین خلیلی‌پور دربارۀ «از دوزبان‌گونگی به دونوشتارگونگی و لزوم برنامه‌ریزی زبانی»، فاطمه فرهودی‌پور دربارۀ «آموزش گفتاری‌نویسی در تبلیغ‌نویسی (کپی‌رایتینگ)»، محمدامین ناصح و امیرحسین اخلاقی دربارۀ «بررسی انواع نونویسی‌های موجود در پیام‌های دانش‌آموزیِ ارسالی به سامانۀ آموزشی شاد»، سخنرانی کردند. همچنین در دومین نشست روز نخست همایش، سعید رفیعی خضری دربارۀ «ارتباط ویژگی‌های نقشی با مشخصه‌های دستوری در گونۀ محاوره‌ای زبان فارسی»، محمد راسخ مهند دربارۀ «برخی ویژگی‌های نحوی در فارسی گفتاری، شواهدی از پیکرۀ هم‌بام»، سعیده میرترابی و فاطمه کلانتری دربارۀ بررسی پیکره‌بنیاد کاربرد اسنادی صورت‌واژه‌های «هست»، «هستش» و «هس» در فارسی محاورۀ نوشتاری امروزی؛ اشتباهی رایج یا دستوری‌شدگی»، مهرنوش شمس‌فرد و وحیده تجلی دربارۀ «ترتیب بی‌نشان سازه‌ها در فارسی گفتاری معیار؛ تحلیلی پیکره‌بنیاد» و هومن عباس‌پور دربارۀ «هست و است در محاوره» سخن گفتند.
همایش زبان و خط فارسی گفتاری در روز سه‌شنبه، ۳۰ بهمن‌ماه نیز با دو نشست علمی پیگیری خواهد شد و طی آن گروهی از پژوهشگران به ارائۀ مقالات خود می‌پردازند.
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی