میراث مکتوب- هشتمین شماره از رویداد «در قاب یک سند» به معرفی یکی از اسناد ارزشمند دوره قاجاریه اختصاص دارد. این سند با عنوان «دستورالعمل چگونگی اداره امور دولتی و شرح وظایف وزارتخانه‌ها، اجزاء و ابواب‌جمعی آن‌ها در عهد ناصری» در صفر ۱۲۸۳ قمری تنظیم شده و هم‌اکنون در گنجینه آرشیوی سازمان با شماره 480-997 نگهداری می‌شود.
فرمان‌ها و دستورالعمل‌های شاهانه در عصر قاجار، نقش مهمی در سازمان‌دهی دیوان‌سالاری ایران ایفا می‌کردند.
ناصرالدین‌شاه پس از تجربه ناکامی‌های صدراعظم‌ها در اداره امور کشور، به تقسیم مفصل وظایف وزارتخانه‌ها پرداخت و در این دستورالعمل، شرحی دقیق از وظایف هر وزارتخانه و شیوه اداره امور دولتی ارائه کرد.
محتوای این سند به تقسیم وظایف و شیوه اداره امور دولتی در عهد ناصری اختصاص دارد؛ در متن آن، ناصرالدین‌شاه قاجار دستورالعملی دقیق برای اداره کشور صادر کرده که بر اساس آن، وظایف وزرا، اجزا و ابواب‌جمعی هر وزارتخانه مشخص شده است.
در این دستورالعمل، بر لزوم انجام امور بر پایه لیاقت و سابقه، پرهیز از مداخله در کار یکدیگر و تبعیت مباشرین و حکام ولایات از وزرا تأکید شده است. همچنین رسیدگی به اختلافات میان وزارتخانه‌ها بر عهده شخص شاه قرار گرفته است.
در ادامه سند، وظایف وزارتخانه‌هایی از جمله جنگ، مالیات، امور خارجه، علوم، دربار، عدلیه، حضور همایون، دارالخلافه، وظایف و خزانه تشریح شده و اسامی وزرای وقت نیز ذکر شده است.
از نکات برجسته این سند، سپردن بخشی از مسئولیت‌های ایالات به وزارتخانه‌هاست. به عنوان نمونه، وزارت خارجه افزون بر مأموریت‌های دیپلماتیک، مسئول رسیدگی به امور ولایات گروس، کرمانشاه، لرستان، نهاوند و خرقان بوده و وزارت حضور همایون اداره امور اصفهان، کاشان، فارس و نطنز را بر عهده داشته است.
همچنین این دستورالعمل، نظم تازه‌ای در روابط شاه و وزرا ایجاد کرد. برای نخستین بار، زمان‌بندی حضور وزرا در دربار به‌صورت هفتگی مشخص شد: شنبه وزیر جنگ، یکشنبه وزیر عدلیه، دوشنبه وزیر مالیات، سه‌شنبه وزرای خارجه و وظایف، چهارشنبه وزیر دربار و پنجشنبه اعتضادالسلطنه و اعتضادالدوله؛ این امر نشان‌دهنده گرایش ناصرالدین‌شاه به نظم اداری ساختارمند و نظارت مستقیم بر امور روزانه کشور است.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران