میراث مکتوب- مریم مشرف در یادداشتی به معرفی ویژگی‌های کهن‌ترین نسخۀ کامل دیوان شمس‌الدین محمد حافظ، از روی نسخۀ مورخ ۸۰۱ق. پرداخته است که این یادداشت را در ادامه می‌خوانید.
چاپ کهن‌ترین نسخۀ کامل دیوان حافظ از روی نسخۀ مورخ ۸۰۱ بار دیگر نور تازه‌ای بر حوزۀ حافظ‌پژوهی افکند. این نسخه قدیم‌ترین نسخه‌ای است که تا کنون از مجموع غزلیات حافظ پیدا شده است.
پیشتر نسخۀ مورخ ۸۰۳ کهن‌ترین چاپ حافظ به شمار می‌رفت. نسخۀ ۸۰۱ در مجموعۀ شماره ۵۱۹۴ کتابخانۀ نور عثمانیۀ استانبول کشف شده و کاتب آن غیاث ابرقوهی است. خانلری از مجموعۀ دیگری (شماره ۳۸۲۲) از همین کتابخانۀ نور عثمانیه استفاده کرده و آن را با نام نسخۀ ک مورخ ۸۲۵ معرفی کرده است (خانلری (مصحح)، دیوان حافظ، ج2) اما پیداست که از وجود نسخۀ سال ۸۰۱ خبر نداشته است.
این نسخه، مقدمۀ محمد گلندام را به تمامی در خود دارد. در چاپ فعلی، این دیباچه با دیباچۀ تصحیح نیساری مقایسه و چاپ شده است. چاپ فعلی دربرگیرندۀ نکات مهمی است؛ از جمله اینکه به صراحت، سال مرگ حافظ را ۷۹۱ دانسته است. دیگر این که جملۀ بحث‌انگیزی که در این مقدمه آمده و حافظ را به «ملازمت عمل سلطان» منسوب می‌کند، به صورت «ملازمت تعلیم سلطان» ضبط شده است (ایمانی (مصحح)، دیوان حافظ، مقدمۀ گلندام، ص ۵۶).
در چاپ قزوینی «ملازمت بر تقوی و احسان» ضبط شده و قزوینی در این باره گفته است: «این نسخه‌بدل برای شرح احوال حافظ خالی از اهمیت نیست. چه بنا بر نسخ جدیده، حافظ ملازمت شغلی از اشغال سلطانی را می‌نموده یا معلم سلطان بوده است؛ در صورتی که بنا بر سه نسخۀ قدیمی مذکور، ابداً چنین چیزی در بین نبوده و خواجه جز به محافظت درس قرآن و ملازمت بر تقوی و احسان و تحصیل علم و ادب و تجسس دواوین عرب به شغلی دیگر از اشغال دنیوی نمی‌پرداخته است» (قزوینی (مصحح)، دیوان حافظ، صفحه قو).
شمار اشعار حافظ در این نسخه ۴۳۵ غزل، ۲۶ قطعه، 4 مثنوی، 11 رباعی، و 1 بند از ترجیع‌بند حافظ است. بعضی غزل‌های معروف حافظ، از جمله «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما» (خانلری، 10) در این نسخه نیست.
این نسخه دریچۀ تازه‌ای در تبارشناسی دست‌نویس‌های کهن حافظ می‌گشاید و این فرض را تأیید می‌کند که حافظ تا پایان عمر در اشعار خود تغییراتی می‌داده است. در این چاپ می‌توان صورت‌های متفاوتی از ابیات معروف حافظ را یافت؛ مثلاً در غزل معروف «ساقی به نور باده برافروز جام ما / مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما» (خانلری، ۱۱) مصرع دوم به صورت «تا دور روزگار بگردد به کام ما» ضبط شده است. این ضبط پیش از این فقط در یک نسخۀ کتابخانۀ طوپقاپو سرای استانبول دیده شده بود (خانلری، ج 2، ص ۱۱۳۳). همچنین بیت «مستی به چشم شاهد دلبند ما خوش است / زان رو سپرده‌اند به مستی زمام ما» (خانلری: 11/6) در این نسخه نیامده است.
غزل «ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما» (خانلری، ۱۲) ابیات ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ نیامده است. این ابیات در بعضی دست‌نوشت‌های کهن نیست (نسخۀ ط و ن خانلری)، اما در نسخۀ خلخالی هست و این از مواردی است که شاید حافظ بعدها، بنا بر مصلحت سیاسی وقت، افزوده یا حذف کرده باشد.
از غزل «صوفی بیا که آینه صافیست جام را» (خانلری، ۷)، بیت دوم (راز درون پرده ز رندان مست پرس) در این نسخه نیامده است. به گزارش خانلری در بعضی نسخ دیگر هم این بیت نیامده است. غزل «صبا به لطف بگو» (خانلری، 4) بیت سوم (غرور حسن اجازت مگر نداد ای گل / که پرسشی بکنی عندلیب شیدا را)، به ترتیب «حسنت» و «پرسشی نکنی» ضبط شده که موافق خلخالی است.
در غزل «دل می‌رود ز دستم» (خانلری، 5) بیت چهارم (در حلقۀ گل و مل خوش خواند دوش بلبل) نیامده است. همچنین بیت معروف «سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد…» از همین غزل، که در چاپ خانلری نیامده است، در این نسخه هم موجود نیست.
غزل «به ملازمان سلطان که رساند این دعا را» (خانلری، 6) بیت آخر (به خدا که جرعه‌ای ده تو به حافظ سحرخیز) حذف شده است. کاتب این نسخه گاه سهل‌انگار بوده و در مواردی با عجله ابیات را نوشته و این موجب شده است که بعضی مصرع‌ها پس و پیش نوشته شود؛ برای مثال غزل «ساقیا برخیز و در ده جام را» (خانلری، ۸) مصرع اول بیت پنجم را با مصرع دوم بیت ششم آورده و مصرع دوم بیت سوم را (ما نمی‌خواهیم ننگ و نام را) از قلم انداخته است.
در مواردی هم نمی‌توان قطعاً دانست که آیا سهو در کار کاتب بوده یا در نسخه‌ای که او در اختیار داشته است؛ برای مثال در غزل «صبا به لطف بگو» (خانلری، ۴) در مصرع «چو با حبیب نشینی و باده پیمایی» به جای باده «باد» ضبط شده است: «چو با حبیب نشینی و باد پیمایی…».
نسخه‌پژوه و محقق ارجمند این اثر، بهروز ایمانی مقدمۀ مفیدی هم برای کتاب نوشته که به صورتی ساده‌تر به انگلیسی ترجمه شده و در پایان کتاب آمده است. ترجمۀ مقدمه اقدام شایسته‌ای است، اما معلوم نیست به چه سبب تمامی منابع و ارجاعات مقدمه در ترجمۀ انگلیسی حذف شده است.
با توجه به اینکه مصحح وعده داده است که این نسخه را با تصحیح و ضبط اختلاف‌ها به چاپ خواهد رساند، امید است که این نکته در چاپ حروفی کتاب جبران شود. بی‌شک چاپ به این اثر، چشم علاقه‌مندان شعر حافظ را روشن خواهد کرد و گامی مهم در شناخت دگرسانی‌های شعر حافظ به شمار خواهد رفت.
دیوان حافظ، بر اساس کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شده (کتابت 801هـ)، نخستین بار به کوشش بهروز ایمانی و توسط انتشارات مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در سال 1394 در 160 صفحه منتشر شد.