میراث مکتوب- احسان مقدس از مصححانی است که بیشتر در زمینه متون پزشکی پرندگان و حیوانات تصحیح و تحقیق کرده است. آثاری مانند «پرورش و بیماری‌های کبوتر»، «اطلس رنگی نیاژدهای ماکیان»، «اطلس رنگی نژادهای قناری»، «نگهداری و بیماری‌های مرغ عشق» و «اطلس رنگی نژادهای طوطی» از آثار این پژوهشگر محسوب می‌شود. احسان مقدس معتقد است که چاپ فاکسیمیله (نسخه‌برگردان) برای دانشجویان از فوائد بسیاری برخوردار است و نسخه‌های زیبایی هستند که ارزش هنری، نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی دارند اما به دست دانشجویان نرسیده است. با احسان مقدس گفت‌وگویی انجام شده که گزارش آن را در ادامه می‌خوانید.
از دیدگاه شما تهدیدها و فرصت‌های چاپ فاکسیمیله چیست؟ آیا چاپ فاکسیملیه را در زمینه نسخه‌های خطی چاپ مفیدی می‌دانید؟
تاریخ چاپ فاکسیمیله به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. برخی از مراکز که کار شرق‌شناسی می‌کردند نسخه‌های خطی را به صورت خوش خط در کتابخانههای خود قرار می‌دادند و با یک مقدمه، تصویر اثر را منتشر می‌کردند. زمانی که شوروی سابق حکومت می‌کرد تعدادی از آثار ادبی ایران را در شهر دوشنبه پاکستان منتشر کردند. کار متعلق به مستشرقین روس بود و همین کار را مستشرقین آلمانی و فرانسوی انجام می‌دادند. ما در این زمینه عقب هستیم و حدود ۱۰ سال پیش این کار را آغاز کردیم. البته قبل از انقلاب هم کتاب «تقویم‌الادیان» به صورت فاکسیمیله منتشر شده است. منتهی موج جدیدی ایجاد شده که در سال‌های گذشته بیشتر شده است.
به عقیده شما دلیل افزایش چاپ فاکسیملیه در این روزها از سوی ناشران تخصصی حوزه میراث مکتوب چیست؟
کتاب‌هایی به زبان عربی و فارسی وجود دارد که برای صاحب‌نظران مهم است. ما منابع زیادی را به زبان فارسی درباره طب سنتی داریم. این نسخه‌ها در کتابخانه ایاصوفیا و کتابخانههای دیگر است. اگر بتوان به دیجیتال آن دست یافت مقدمه‌ای می‌نویسیم و برای دانشجویان علوم مختلف آماده می‌کنیم. این نسخه‌های خطی فواید دیگر هم دارد برخی نسخه‌های زیبایی هستند که ارزش هنری، ارزش نسخه‌شناسی و ارزش کتاب‌شناسی دارد.
تصور نمی‌کنید گاهی چاپ فاکسیمیله به تهدید تبدیل می‌شود. برای مثال مقدمه‌ای ناقص نوشته می‌شود و اصل نسخه به شکل نامطلوبی منتشر شود.
این یکی از کارهایی است که متاسفانه گاهی اوقات نسخه ناخوانا باشد، بدخط است و افتادگی دارد انجام می‌شود و کسانی که فاکسیمیله انجام می‌دهند بهتر است در خود این کار موضوع را حذف کنند. من وقتی آغاز به کار می‌کنم شروطی را برای خودم می‌گذارم که نسخه نفیس، خوانا و خوش‌خط باشد و افتادگی نداشته باشد. نسخه را نخست به کارشناس می‌دهم و اگر او تایید کرد کار را برای اثر انجام می‌دهم. اگر از ارزش بالایی برخوردار باشد در برنامه چاپ می گذارم و نسخه چه ارزش‌هایی دارد را در مقدمه ذکر می‌کنم.
کتاب‌هایی که با این چاپ صورت می‌گیرد گاهی ممکن است کتاب‌سازی شود و تنها مصحح یک شناسنامه می‌نویسد چقدر با این موضوع موافق هستید؟
آن‌هایی که در دانشگاه مقامی دارند استاد هستند شاید به مسئله روی آورند، اما برای کسی که در هفت آسمان ستاره‌ای ندارد کتاب‌سازی معنایی ندارد چون قصد ندارد ارتقای شغلی بگیرد پس ارزش اقتصادی و ارزش دانشگاهی ندارد و تنها می‌توان گفت ارزش مالی دارد. گاهی نسخه‌ای را کتابخانه مربوطه به دلایل مختلف به مصحح نمی‌دهد و وقتی این نسخه منحصر به فرد منتشر شود فایده‌ای برای جامعه دارد. برای مثال اگر آتش‌سوزی اتفاق بیفتد و این نسخه از بین برود لااقل سی نسخه موجود است. فاکسیمیله متعلق به متخصصان است و برای کسانی است که تحقیق می‌کنند این نسخه را نیاز دارند. به همین جهت میزان فروش آن نسبتا پایین است و تنها کتابخانههای تخصصی این آثار را نیاز دارند.
گاهی معتقد هستند کتاب‌سازی فاکسیمیله سرقت است و این اثر به جای چاپ عکسی می‌تواند تصحیح انتقادی شود. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟
درباره سرقت باید بگویم فاکسیمیله سرقت محسوب نمی‌شود چون شناسنامه نسخه ذکر می‌شود. این نسخه متعلق به آستانه قدس یا کتابخانه ملک است و شرح می‌دهیم نسخه در آنجا نگهداری می‌شود، تاریخ کتابت آن به چه زمانی برمی‌گردد و تعداد صفحاتش چند صفحه است. تصحیح متون کار طاقت‌فرسایی است و می‌توان گفت تصحیح کاری طولانی است و گاهی جامعه تشنه کتاب است و انتظار دارد اثر فاکسیمیله زودتر به دست محقق برسد. تعداد بسیار زیادی نسخ خطی در زمینه طب سنتی به زبان عربی وجود دارد، ولی در زبان عربی مصحح متون شاید بیش از چهار نفر نیستند که این تعداد را تصحیح و مقابله کنند و ما ناچار هستیم لااقل نسخه‌های خطی خوش خط را جلو بگذاریم تا مصحح بتواند تصحیح کند. البته کتابخانه‌هایی مانند مجلس و ملی در سال‌های گذشته به چاپ این آثار روی آورده‌اند؛ برای مثال دست خط‌هایی میرعماد را منتشر کرده‌اند و یا کتابخانه آستان قدس آثاری را به این شیوه منتشر کرده است.
منبع: ایبنا