میراث مکتوب- در سده هفتم و هشتم، شعر مدح و ستایش نسبت به ائمه اطهار(ع) در میان شیعیان ایران، بسیار اوج گرفت. به یقین بسیاری از این اشعار از میان رفته است؛ اما همین اندازه که باقی مانده، نشانۀ گستردگی آن است. چند تن از شاعران شیعی سرای این عصر عبارت‌اند از: سیف فرغانی، ذوالفقار شروانی، حسن کاشی، نصرت علوی، ابن یمین، خواجوی کرمانی و… به هر رو باید گفت این دوره، زمانی است که جریان منقبت‌خوانی به صورت یک جریان پایدار در بخش‌های شیعی و حتی میان اهل سنت متمایل به شیعه درآمده است. شیخ حسن کاشی، سرحلقۀ این منقبت‌خوانان است که با خلق آثار بی‌بدیل در این زمینه نام خود را جاودانه ساخت.
زندگی‌نامه
حسن کاشی از شاعران نامدار ایرانی در آمل دیده به جهان گشود. اما از آنجا که اجداد او اهل کاشان بوده‌اند به «کاشی» تخلص دارد، کاشی در این خصوص می‌نویسد:
مسکن کاشی اگر در خطّۀ آمل بود
لیکن از جدّ و پدر نسبت به کاشان می‌رسد
بسیاری بر این باور هستند که تاریخ دقیق تولد وی ۶۴۸ قمری است. برای کاشی لقب هایی چون ملک الحکما، جمال‌الدین، کمال‌الدین، افضل المتکلمین و احسن‌المتکلمین ذکر کرده‌اند.
آثار و تالیفات
منظومه تاریخ محمدی در شرح حال پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) یکی از آثار جاودانه کاشی است. از دیگر آثار وی می توان به الانشاء: مشتمل بر علم، ادب، شعر و حکمت، اشعاری در مدح ائمۀ اطهار(ع) که هفت‌بند آن در مدح امیرالمؤمنین از شهرت ویژه‌ای برخوردار است، اشاره کرد. رسول جعفریان در مقدمۀ کتاب «هفت‌بند هفتاد بند» که شامل ترکیب‌بند معروف از حسن کاشی و سیزده ترکیب‌بندی است که شاعران بعد از او با الگوبرداری از سرودۀ این شاعر، آن‌ها را گفته‌اند، می‌گوید: این شعر در عین استواری، زیبا و دلنشین است. کاشی در جای جای آن با اشاره به آیات و روایات و رخدادهای گوناگون، تلمیحات نغزی ساخته است…
وی در هفت‌بند خود به بسیاری از مفاهیم و موضوعات مرتبط با ذات و صفات حضرت امیرالمؤمنین(ع) اشاره دارد که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان چنین بیان کرد: احاطۀ وسیع علمی، اشتراک نفس با رسول اکرم(ص)، واقعۀ غدیر و اکمال دین، ولایت‌مداری، شجاعت و شهامت، عصمت، جود و بخشش، بلندی قدر، دامادی پیامبر(ص)، ناتوانی خلق از درک توصیف مولا، عرش‌آشنایی آن حضرت، شرافت بارگاه امیرالمؤمنین(ع) بر کعبه و فرمان‌بری قضا و قدر از آن وجود مقدس. علاوه بر این آثار معرفت‌نامه رساله‌ای منظوم در کلام و عقاید از دیگر نوشته های وی به شمار می رود و همچنین دیوان کاشی که در ۱۳۸۹خورشیدی به کوشش سید عباس رستاخیز با مقدمه حسن عاطفی توسط کتابخانه مجلس شورای اسلامی به چاپ رسیده است.
درون‌مایه‌های شعر کاشی
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این شاعر نامدار ارادتش به اهل بیت(ع) بود که آن را در شعر خود منعکس می‌کرد. سراسر ابیات دیوان کاشی در مدح ائمۀ اطهار(ع) سروده شده اما وی در میان چهارده معصوم ارادت و اخلاص زیادی به امیرالمؤمنین(ع) دارد در حقیقت منقبت حضرت علی(ع) مرکز توجّه فکری شاعر قرار داشته است؛ طوری که گاه مدح دیگر معصومینی چون امام رضا(ع) را نیز تحت الشعاع خود قرار می‌دهد.
مدح امیرالمؤمنین(ع) با محوریت: ولایت مداری، جود و بخشش، تولّا و تبرّا، نفس پیغمبر و تنها همتای ایشان، توسّل، منقبت حضرت رسول(ص)، امام حسین(ع) و امام رضا(ع)، مضامین دینی مثل انتظار، پند و اندرز، مفاهیم فلسفی-کلامی و مفاخره. «کاشی» سر حلقۀ شاعران منقبت‌گوی بعد از خود واقع شده و تأثیر بسزایی در رویۀ منقبت‌خوانی به وجود آورده است. میرزا عبدالله افندی نقش کاشی را در رواج تشیع در ایران در ردیف علامۀ حلی و محقق کرکی یاد کرده است.
آنچه از سراسر دیوان او بر می‌آید و همۀ آنچه که منابع و اسناد نیز به آن اشاره کرده‌اند، این است که هرگز به ستایش شاهان نپرداخته و تمام همت و ذوق خود را صرف منقبت خاندان رسالت کرده است:
من غلام حیدر و آنگاه مداحی غیر خواجگان حشر کی معذور دارندم درین.
همچنین بارزترین ویژگی زبانی دیوان “کاشی” عربی مآبی فراوان اوست که هم در قوافی و هم در غیر از آن آشکار است. نمونه‌هایی از آن:
ای پاسبان چرخ! برفت آن کسی که او مقصود آفرینش چرخ مخیّم است
شاعر از آرایه‌های بدیع در شعر خود بیشتر از شگردهای بیانی استفاده می‌کند.
در زمینۀ بدیع، به تلمیح که نشان دهندۀ آگاهی‌های شاعر است، توجّه خاص دارد. وی در برقرار کردن تناسب‌ها بیشتر به دایرۀ محسوسات و در ایجاد تقابل‌ها بیشتر به معقولات توجه می کند اما در مجموع قصاید او، محکم و بی‌عیب است و شاعر مخاطب خود را مردم قرار داده و اگر دشواری در فهم برخی ابیاتش دیده می‌شود، ناشی از وفور کلمات عربی در کار اوست که آن هم ویژگی سبکی زمان شاعر(عراقی) است. اشعار وی از منظر محتوا و مضامین، ترکیبات زبانی و سهولت بیان، اهمیّت ویژه ای دارد.
خاموشی
تاریخ دقیق وفات این شاعر دوستدار اهل بیت مشخص نیست اما بنا به نوشته بسیاری از مورخان ملاحسن کاشی پس از تألیف تاریخ محمدی در ۷۰۸ قمری و در زمان حکومت الجایتو در شهر سلطانیه چشم از جهان فروبست و به دستور پادشاه مقبره ای زیبا برای وی ساخته شد. گنبد این بنا نیز همانند گنبد سلطانیه به صورت دوجداره یا به عبارت آن روزها دو پوسته ساخته شده است. زیباترین بخش این بنا، گنبد آن است که با اسما جلاله و خطی زیبا، آن را آراسته اند.
کاشی کاری فیروزه ای این گنبد نیز بسیار چشم نواز و هنرمندانه است. داخل گنبد نیز با هنرهای رایج ایرانی همانند مقرنس کاری، گچ بری و آجر کاری آراسته شده، این بنا اما بارها مورد مرمت و گسترش قرار گرفته است. ساخت هسته اولیه بنا در دوران حکومت الجایتو صورت گرفت اما در دوران شاه طهماسب صفوی این بنا به صورت جدی تجدید بنا شد. در دوران فتحعلی شاه قاجار نیز والی معروف زنجان، عبدالله دارا میرزا، بنا را مرمت کرده و قسمت هایی را به آن افزود.
منبع: ایرنا