میراث مکتوب- از تاریخ ولادت و شرح احوال دقیق ابوعبدالله محمدبن احمد جیهانی اطلاعاتی در دست نیست، او به شهری که در ساحل رود جیحون واقع بوده و جیهان نام داشته منسوب است. خاندان جیهانی دست‌کم در سده چهارم هجری از بزرگ‌ترین خاندان‌های دولتمرد سلسله سامانی به شمار می‌آمدند و شغل وزارت دولت سامانی بیشتر با این خاندان بود و یکی از چهره های تاثیرگذار این خاندان ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی است.
زندگی سیاسی
به نوشته یاقوت حموی، نام جد ابوعبداللّه محمد بن احمد جیهانی، نصر بود. وی مشهورترین شخصیت نامی خاندان جیهانی است که پس از ابوبکر بن حامد نسفی، چندی وزیر احمد بن اسماعیل سامانی شد و سپس زمانی که امیر نصر بن احمد هنوز به حد رشد و بلوغ نرسیده بود، وزارت وی را برعهده گرفت.
جیهانی در ۲ مرحله در زمان امیر نصر بن محمد به وزارت رسید: مرحله نخست از سال ۳۰۱ تا ۳۰۹ هجری و مرحله دوم از سال ۳۲۵ تا ۳۲۸ هجری. جیهانی در دوره وزارتش به اتفاق دولت‌مردان سامانی از جمله حمویه بن علی امور کشور را سامان داد.
تکوین نظام دیوانی
تکوین نظام دیوانی سامانیان بیشتر مرهون کوشش‌های ابوعبدالله جیهانی بوده است به گونه ای که او را ابوعبداللّه جیهانی کبیر خوانده اند. وی در دوران وزارتش با دولت‌های دیگر مکاتبه کرد و اطلاعات آیین‌های کشورداری را فراهم آورد و پس از مطالعه آنها و گزینش مواردی از آن، دستور داد تا اهل دربار و دیوان بر طبق آن عمل کنند. این مجموعه مدون احتمالاً دست‌مایه او در تألیف کتاب آیین بوده است. ابوبکر محمد نرشخی در کتاب خود در رویدادهای ۳۰۶ هجری از جیهانی به عنوان وزیر سامانیان یاد کرده و بنای مناره مسجد بخارا را کار او دانسته است.
ابن‌فضلان نیز که در ۳۰۹ هجری وارد بخارا شد، نوشته است که جیهانی کاتبِ امیر سامانی و در سراسر خراسان به شیخ العمید معروف بود. ابن‌فضلان سفیر خلیفه عباسی پس از چند روز اقامت، به واسطه جیهانی به حضور امیرنصر رسید. ابن‌ندیم نیز از جیهانی به عنوان کاتب و وزیر امیر سامانی نام برده با این ملاحظه که نام او را ابوعبداللّه احمد بن محمد بن نصر جیهانی ثبت کرده است. از پایان دوران وزارت جیهانی اطلاعاتی در دست نیست اما به احتمال زیاد، وی بر اثر فشار بزرگان بخارا برکنار شده است.
جیهانی به تشیع انتساب یافته بود و به ظاهر به همین دلیل در معرض خطر قرار گرفت. او از علمای زمان بود و به نوشته مقدسی به فلسفه، نجوم و هیات واقف بود و از پیشوایان علم جغرافیا به شمار می‌آمد. مَقدسی درباره جیهانی نوشته که بیگانگان را گرد می‌آورد و احوال کشورها را از ایشان می‌پرسید. راه‌ها، دروازه‌ها و چگونگی آنها، بلندی ستاره‌ها و اندازه بازگشت سایه در آنها را می‌جست تا بدان وسیله علم نجوم و گردش فلک را بفهمد.
توجه به زبان فارسی، شاعران و دانشمندان
جیهانی نسبت به آثار و اندیشه های شاعران و دانشمندان عصر خود شناخت و آگاهی داشت و شماری از آن شاعران به ستایش او پرداختند؛ از جمله، شهید بلخی در وصف وی بیت هایی سروده است. از شاعران عربی‌سرا ابواحمد بن ابی‌بکر، کاتب عطوانی، شاعری نکته‌سنج و نغزگو، در ابتدا به خدمت جیهانی درآمد و از محضر او بهره‌مند شد. از دانشمندانی که مدت ها در حمایت جیهانی به سر بردند، ابوزید بلخی بنیان‌گذار مکتب کلاسیک جغرافیانگاری در جهان اسلام را می‌توان نام برد.
از آنچه درباره فرهنگ و ادب جیهانی و به‌خصوص عدم معارضه‌اش با ترجمه فارسی قرآن کریم گفته‌اند، برمی‌آید که او با ادب و فرهنگ ایران کهن آشنایی عمیق داشته و به آن عشق می‌ورزیده است. به هر ترتیب ابوعبدالله جیهانی از وزیران دانش‌مند و برجسته دوره سامانیان بود که در گسترش دیوان‌سالاری و استواری آن بسیار تأثیر گذارد.
آثار و تالیفات
جیهانی تألیفات متعددی داشته که مهم ترین آنها «المسالک و الممالک» است. این کتاب اکنون در دست نیست، مگر بخش ها و قسمت هایی کوتاه از آن که در آثار دیگران بر جای مانده است. مسالک و ممالک در شمار نخستین آثار جغرافیایی در جهان اسلام است. به گفته مسعودی، این کتاب وصف عالم و اخبار آن و عجایب شهرها، رودها و مساکن، مملو از اخبار جدید و عجیب و حکایات دلپذیر را شامل می شود.
بعضی معتقدند که جیهانی بخش عمده این کتاب را از مسالک الممالک ابن خردادبه اقتباس کرده است اما کراچکوفسکی به این سبب که قطعات بازمانده از کتاب جیهانی تفاوت های اساسی با اثر ابن‌خردادبه دارد، این نظر را مردود دانسته است چنان‌که نظریه اقتباس جیهانی از کتاب الخراج قدامه بن جعفر را نیز نادرست می‌شمارد. منابع اصلی مؤلف در تدوین آن، به‌جز اطلاعات مکتوب و موجود پیشینیان، اسناد و مدارک دیوانی در دستگاه اداری سامانیان و مهم‌تر از همه اطلاعاتی بود که خود جیهانی از مسافران بلاد دوردست یا به وسیله مکاتبه گرد آورده بوده است. او از هر مسافری که به بخارا وارد می‌شد، اطلاعات مربوط به شهرها، راه ها، رودها و کوه های موطن او را می‌پرسید و در کتابش مندرج می‌کرد.
جیهانی به ظاهر کتابی در تاریخ داشته که در فهرست‌ها یا منقولات جغرافی‌نویسان نیامده اما گردیزی در تاریخ خود از کتاب «تواریخ جیهانی» یاد کرده و منقولاتی را از آن درباره هندوان بیان کرده است. از دیگر تالیفات جیهانی می توان به «آیین، مقالات کتب العهود للخلفا و الامرا»، «رسائل» و «الزیادات فی کتاب‌الناسی فی‌المقالات» اشاره کرد.
درگذشت
درباره تاریخ درگذشت جیهانی اختلاف وجود دارد. برخی اسناد تاریخی زمان درگذشت او را ۳۰۶ هجری و بعضی دیگر ۳۳۰ هجری و عده‌ای نیز ۳۴۵ هجری نوشته‌اند و برخی نیز بدون ملاحظه طول زمان و اخباری که درباره فرزندان او باقی است، حیات او را تا سال‌های سلطنت ابوالقاسم نوح بن منصور بن نوح سامانی یعنی ۳۶۵ هجری دانسته‌اند.
منابع
_ نرشخی، ابو بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، تهران، توس، ۱۳۶۳.
_ راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، ۱۳۸۲، دوم، ج۴.
_ ثعالبی، یتیمة الدهر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳، ج۴.
_ حموی، یاقوت، معجم البلدان، تهران، میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳، اول، ج۲.
_ ابن اثیر عز الدین، الکامل، ترجمه ابو القاسم حالت، عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱، ج۱۹.
_ پیرنیا، حسن و آشتیانی، عباس، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سسلسله قاجاریه، تهران، خیام، ۱۳۸۰.
_ جوزجانی، منهاج سراج، طبقات ناصری، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳، اول، ج۱.
منبع: ایرنا