میراث مکتوب- مراسم رونمایی از خمسه نظامی معروف به خمسه طهماسبی، عصر روز گذشته به کوشش فرهنگستان هنر و شهرداری تهران، در محل این فرهنگستان برگزار شد.
در این مراسم که با اجرای اسماعیل امیرآذر برگزار شد، دکتر علیرضا اسماعیلی، سرپرست فرهنگستان هنر، طی سخنانی عنوان کرد: هنر کتاب‌آرایی در تاریخ هنر ما، سنت دیرینه‌ای است و نسخ خطی ارزشمندی در این زمینه کتابت شده‌اند. درعصر زرین کتاب‌آرایی اوایل دوره صفوی، تعداد زیادی از این نسخ خطی ارزشمند در کتابخانه‌ها گرد‌آوری شد که از میان آنها شاهنامه فردوسی و نظامی اهمیت ویژه‌ای دارند.
وی افزود: فرهنگستان هنر همواره در حفظ این آثار ارزشمند اهتمام ویژه‌ای دارد و با شناسایی و بازنشر این نسخ خطی، به حفظ و احیای این آثار کمک می‌کند و الهام‌بخش هنرمندان است.
اسماعیلی تصریح کرد: نسخه خمسه نظامی، ویژگی‌های خاص خودش را دارد. این نسخه ۸۰۰ نوع تشعیر دارد که در نوع خودش بی‌نظیر است. ۱۴ نگاره دارد از استادان شاخص دوران صفوی که بعد از دوران شاه طهماسب این نسخه را تصحیح کردند. تهذیب‌ها و جدول‌کشی‌ها و سرلوحه‌های این نسخه از ظرافت و شکوه خاصی برخوردار است. کتابت و تصویرگری این نسخه از ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۹ به طول انجامید.
سرپرست فرهنگستان هنر ادامه داد: در گذر زمان به خود نسخه، آسیب‌های جدی وارد شده است. جلد آن در دوره قاجار ترمیم شد و صفحاتی دچار آب‌گرفتگی شده‌اند. این نسخه در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شد. این که چه زمانی این نسخه از کتابخانه سلطنتی قاجار خارج شد، دقیقاً مشخص نیست. الحمد‌الله این نسخه پس از سال‌ها مهجوری، امروز در این مراسم رونمایی می‌شود و شهرداری تهران در آماده‌سازی و چاپ آن کمک کرد. امیدواریم این سنت حسنه ادامه پیدا کند و بتوانیم از کمک سازمان‌ها بهره‌مند شویم و نسخه‌های ارزشمند در داخل کشور و خارج آن را جمع‌آوری کرده و باز نشر کنیم.
وی گفت: سعی می‌کنیم گزیده‌ای از این نسخه را آماده و به همراه یک پژوهش گسترده، منتشر کنیم تادانشجویان و هنرپژوهان کشور از آن استفاده کنند.
در ادامه، دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی اظهار کرد: ما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دوستانمان در فرهنگستان هنر گاهی هر دو درباره یک اثر ادبی، از دو جنبه مختلف کار می‌کنیم. شاهنامه طهماسبی و خمسه طهماسبی مورد علاقه مشترک دو فرهنگستان هستند.
وی افزود: درباره خصوصیات هنری این حوزه هنرشناسان سخن گفته‌اند. من بر معنای فرهنگی و تمدنی کتاب‌هایی از این دست تأکید می‌کنم باید به ۵۰۰ سال پیش برگردیم یعنی نیمه قرن دهم. در ایران، یک مدیریتی اعمال شد که یک عده هنرمند طراز اول، اثر هنری فاخر و ماندگار ایجاد کردند. به راستی آن چه جامعه و کشوری بود که در آن می‌شد چنین اثری خلق کرد؟
حداد عادل تصریح کرد: روح این اثر، شعر نظامی است. اصل این خمسه که ۵ مثنوی فاخر است، نگینی بود که شاه طهماسب تصمیم گرفت آن را روی یک حلقه انگشتری زیبا بنشاند. این‌که انواع و اقسام هنرمندان، نگارگران، خوشنویسان و غیره از همه جای ایران جمع شوند و طی چندین سال این اثر را به وجود بیاورند، هم حکایت از عمل کار فرهنگی و هنری در این سرزمین دارد و هم حکایت از مدیریت عالی.
وی افزود: بنده می‌خواهم بگویم در کویر، جنگل به وجود نمی‌آید. یک تمدن اصیل می‌تواند فضایی فراهم کند که چنین هنرمندانی در آن رشد کنند. این آثار، سند اصالت فرهنگی و تمدنی ایران هستند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب با ا شاره به شعر نظامی گفت: نظامی، شاعر بسیار ارجمندی است و سبک و زبان خاص دارد؛ درست مثل سعدی. زبان نظامی، بسیار نرم، شیرین، فصیح، صحیح و فاخر است.
در ادامه، سید مجتبی حسینی، معاون هنری وزیر ارشاد عنوان کرد: برای شاخص‌شدن ۲۰ هنرمند که در یک شاهکار نقش‌آفرین می‌شوند، حتما چندین هنرمند فعال در جامعه باید حضور داشته باشند و حضور این تعداد هنرمند در جامعه، بیانگر حاکمانی است که قدر هنرمند را می‌دانند. هنر چراغ است؛ چراغی برای نشان‌دادن فردا. هر چه این چراغ روشن‌تر باشد، مردم پیش‌‌پای روشن‌تری خواهند داشت و امیدوارتر به فردای خود فکر می‌کنند.
وی افزود: در این اثر نکات قابل توجهی دارد. شاه محمود نیشابوری، خوشنویس این اثر، آثار زیادی از خود به جا گذاشته است. در این خمسه، او در قطعات از حروفی استفاده می‌کند و در کتابت از حروف دیگر. در این صفحات می‌بینیم ارتفاع خط کوتاه است. این برای خوشخوان‌بودن اثر است. این ویژگی کاتبانی است که وفادارانه به متن ادبی توجه می‌کردند.
حسینی تأکید کرد: رونمایی از خمسه نظامی من را یاد این تک مصراع می‌اندازد: «خاک زمین جز به هنر پاک نیست»
دکتر حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم بیان کرد: جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به به حکیم نظامی است؛ چرا به او حکیم می‌گوییم؟
ارسطو بحث زیبایی در باب تفاوت میان مورخ و فیلسوف دارد و می‌گوید مورخ از وقایعی سخن می‌گوید که انجام و تمام شده است و این هیچ کاتارسیسی در مخاطب بر نمی‌‌انگیزد.
اما شاعر به نحو امکانی سخن می‌گوید نه اتمام شده؛ یعنی این واقعه در سرنوشت همه افراد ممکن است تکرار شود. ارسطو از شاعر حرف می‌زند نه از فیلسوف. شاعر ما، بازگوکننده سرنوشت حقیقی انسان‌هاست، به همین دلیل، حکیم نامیده می‌شود.
دکتر بهمن نامور مطلق، سرپرست دانشگاه استاد فرشچیان و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در این مراسم گفت: همایش علمی قرار بود برگزار شود و مقالات بسیار خوبی دریافت کردیم و بعد از چاپ آنها نگاه تازه‌ای به این کتاب خواهیم داشت. چرا باید این آثار تکثیر شوند؟ اول این‌که موجب بازشناسی هویت زیبایی‌شناسی ما می‌شود. دانشجویان می‌توانند از این موضوع استفاده کنند. تکثیر این زیباشناسی در خلق آثار معاصر هم دلیل دیگر تکثیر این آثار است. این آثار همچنین برای آموزش هنر چاپ می‌شوند.
وی افزود: اینجا صرفاً رونمایی از چاپ یک اثر نداریم؛ بلکه یک گفتمان تازه را راه‌اندازی می‌کنیم. نخستین ویژگی مکتب دوم تبریزی، فاخر بودن آن است. بهترین خمسه در تمامی دوران توسط این مکتب کار شده است. ویژگی بعدی این مکتب، جامع بودن آن است. وقایع آن دوران، نشان از شایسته‌سالاری در مدیریت آن دوران دارند.
نامور مطلق ادامه داد: در این خمسه ما دایره‌المعارف تشعیر داریم. این اثر، در ابتدا ناقص باقی ماند ولی بعدها کامل شد. ما در این خمسه، تنوع عجیبی می‌بینیم؛ انگار همه گونه‌های هنری را در خود جمع کرده است.
مهدی حسینی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر هم در این مراسم گفت: خمسه طهماسبی ۱۴ نگاره دارد و بعد ۳ نگاره به آن اضافه شده است؛ ولی شاهنامه طهماسبی بیش از ۲۰۰ نگاره دارد و تفاوت دیگر این دو آن است که تمامی صفحات خمسه، زرافشان است. معمولاً تشعیر را با مجالس شکار آهو و غیره نشان می‌دهند ولی در تشعیرهای خمسه ما به نوعی جانورشناسی داریم؛ یعنی انواع جانورها و پرندگان را در آن می‌بینیم و همین دلیل استثنایی بودن این خمسه است.
وی افزود: معتبرترین هنرمندان آن دوره در این خمسه مشارکت کردند. جالب است بدانیم که چقدر غربی‌ها به اساس نگارگری ما توجه دارند. امروز این توفیق را داریم که کل این مجموعه را می‌توانیم ببینیم.
حسینی تصریح کرد: در نگارگری ما مسأله زمان اهمیت دارد؛ نگاره‌های مکتب تیموری را هیچ‌وقت با نگاره‌های مکتب صفوی اشتباه نمی‌کنیم. وقتی به آن ۱۴ نگاره مکتب صفوی نگاه می‌کنیم می‌بینیم همه مؤلفه‌های مکتب دوم تبریز را در خود دارد. همچنین وقتی در دوره قاجار جلد آن ترمیم شد، مؤلفه‌های مکتب کارگری قاجار هم در جلد وارد شدند.
دکتر پیروز حناچی، شهردار تهران، به عنوان آخرین سخنران این مراسم اظهار کرد: در تاریخ کشور ما به عنوان یک کشور دارای پیشینه کهن، فرازهایی وجود دارد که کشورهای پرپیشینه را از سایر کشورها متمایز می‌کند. در خمسه نظامی، این نشانه‌ها وجود دارند. ما در حوزه علوم اجتماعی، بحثی تحت عنوان «آرمان‌شهر» داریم و شهر آرمانی، تبلیغی است برای آن نقطه آرمانی که انسان دائماً به آن اندیشیده است. این ایده در فرهنگ و ادبیات ما هم اثر خود را گذاشته است.وی افزود: اشاره شد که رمان، در ادبیات عنصری تعیین‌کننده بود. من می‌گویم در معماری هم همینطور بود. در طول تاریخ، رد و اثر دوره‌های زمانی مختلف مشهود است.حناچی با خواندن بخشی از خمسه نظامی، ویژگی‌های آرمان شهر از زبان نظامی را ذکر کرد و تأکید کرد: اعتقاد من آن است که راه و رسم زندگی در فرهنگ کهن ما گفته شده؛ ولی ما کمتر سراغ آن می‌رویم.
در ادامه با حضور بزرگان ادب و فرهنگ و هنر ایران از این اثر نفیس، رونمایی شد.
منبع: روزنامه اطلاعات