میراث مکتوب- به گفته برخی تاریخ‌پژوهان، ۲۰ مرداد، سالروز آغاز جنبش جنگل به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی است. وی از سوی هیات اتحاد اسلام (هسته نخست جنبش) مامور انتخاب مکانی به این منظور شد و کوچک خان دهستان کسما را که در جنبش مشروطه زمینه فکری و عملی داشت، برای یک حرکت انقلابی جدید، انتخاب کرد.
هسته اولیه این جنبش، تداوم جنبش مشروطه را هدف خود عنوان کرده بود. با این تفاوت که نقطه آغازش در جنگل‌های گیلان بود. این روز مهم توسط متولیان فرهنگی پاس داشته نمی‌شود و عمدتاً سالروز شهادت میرزا کوچک خان جنگلی و پایان جنبش جنگل، گرامی داشته می‌شود.
بنابرآنچه مورخان نوشته‌اند، بیستم مرداد ماه سال ۱۲۹۳ خورشیدی بود که در سکوت شبانه، قایقی آرام و بی‌صدا در مسیر رودی حرکت می‌کرد که از «بندر پیر بازار» به سمت تالاب انزلی امتداد می‌یافت. قایق، هفت نفر مسلح و ناشناس را به دور از چشم نیروهای روسیه تزاری از رشت دور می‌کرد.
کتاب «خاطرات امان‌الله زندش از مجاهدین جنگل» تالیف امان‌الله زندش از سوی شیرازه کتاب ما منتشر شد. این کتاب خاستگاه و جایگاه تعداد قابل توجهی از رجال و رزمندگان نهضت جنگل را بازگو می‌کند که در خاطرات سران و فرماندهان جنگل که تاکنون منتشر شده‌اند، نمی‌توان یافت و از مهم‌ترین و معتبرترین منابع در این‌باره است.
این کتاب پس از یادداشت دبیر مجموعه به مقدمه پرداخته است. کتاب «خاطرات امان‌الله زندش از مجاهدین جنگل» از دوازده بخش تشکیل شده است. خانواده و دوران کودکی، پیوستن به نهضت جنگل، تاریخچۀ نهضت جنگل به روایت مشهدی بالام پاتاوانی، تشکیلات کما، روزهای آخر، تسلیم و مقاومت، حکومت معین‌الرعایا در فومنات، سرگذشت من بعد از کشته‌شدن حسین‌خان، خدمت در شهربانی رشت، زن‌بردن من، چند یادداشت و خاطره و سرگذشت تقی امان‌الله‌خانی بخش‌های دوازده‌گانه کتاب را تشکیل می‌دهد. پیوست‌ها، تصاویر، نقشه، نمایه‌ها و منابع پایان‌بخش
اندک زمانی بعد از چیرگی روس‌ها بر قلمرو ایران در قفقاز در اواسط قرن نوزدهم، مقامات روسیه برای به‌دست آوردن تصویری از حوزه‌های فتح‌شده، هیئت‌هایی را به خانات قفقاز اعزام داشتند؛ آنچه در این مجموعه ارائه شده است، گزارشی است مبتنی بر اسناد آرشیوهای روسیه و در درجهٔ اوّل گزارشی که ایوان شوپن پس از یک دورهٔ سه‌ساله در ایروان تهیه کرد.خان‌نشین ایروان در عصر قاجار را در عین‌حال می‌توان گزارشی از چگونگی حکمروایی قاجار و در این مورد بخصوص حکمروایی حسین خان سردار بر ایروان نیز دانست که به‌نظر می‌آید ترتیب نامناسبی نیز نبوده است و در ادارهٔ امور موفق بود، هرچند در مجموع و در قیاس با تهدید سهمگینی که از طرف روسیه قلمرو ایران را تهدید می‌کرد مسائلی از این دست دیگر نمی‌توانست در سرنوشت قفقاز مؤثر واقع شود.
نهضت جنگل از مهم‌ترین و اثرگذارترین قیام‌های مسلحانۀ ایران و جهان است که به مدت هفت‌سال، ده‌ها شخصیت آزادی‌خواه و صدها رزمنده را با هدف مبارزه با بیگانگان در گیلان گرد آورد و متوجه خود کرد. با این وجود به دلیل شکست و پایان خونبار این نهضت و ازبین‌رفتن بیشتر اسناد و مدارک آن و نیز در نتیجۀ سال‌ها ارعاب و انزوای جنگلی‌ها، هرگونه اطلاعاتی که دربارۀ این نهضت به دست آید، ارزشمند است و بر زوایای تاریک این نهضت نور می‌تاباند.
تا کنون خاطرات برخی از شخصیت‌های سیاسی و نظامی نهضت جنگل انتشار یافته است یا خویشاوندان و مطلعان برای آنان یا دربارۀ آنان نوشته‌اند که فهرست طویلی از آنها را می‌توان به دست داد. هر کدام از این کتاب‌ها و یادداشت‌ها، راوی بخشی از وقایع و حقایق نهضت جنگل به شمار می‌آیند.
اما این کتاب، یعنی خاطرات امان‌الله زندش که خاطرات یکی از نیروهای رزمندۀ جنگل است، دربرگیرندۀ اطلاعات ارزشمندی دربارۀ وقایع نهضت جنگل و وضعیت اجتماعی گیلان در اواخر دورۀ قاجار و ربع اول سلطنت پهلوی است. تصویر دست‌نوشت و پاکنویس‌شدۀ نویسنده باقی مانده است که این تصحیح از روی آن انجام گرفته است.
امان‌الله‌خان زندش حدود سال ۱۲۸۳ در سسطلان فومن در خانواده‌ای کشاورز متولد شد. او در کودکی و نوجوانی گریزان از آموزش و بی‌علاقه به تحصیل بود و در جامعۀ بی‌سواد آن روز، کورسوادی در حد نوشتن و خواندن داشت. او روستایی ساده‌ای بود که مجذوب ظاهر مجاهدین و توجه مردم به آنها شد و در پی رؤیا به سمت میرزا کوچک‌خان کشیده شد. او ظاهراً در بهمن ۱۲۹۸ و کوتاه‌زمانی پیش از آخرین ملاقات میرزا کوچک‌خان و آذری، در حالی که پانزده‌سال بیشتر نداشت، به جنگلی‌ها پیوست و با وجود نوجوانی از همان ساعات اولیۀ پیوستن به جنگلی‌ها در زمرۀ همراهان شخصی میرزا قرار گرفت. او به تأسی از درویش‌علی کلاشمی که از فرماندهان مجاهدین بود، نگارش سرگذشت خود را از سال ۱۲۹۹ آغاز کرد و میرزا هم از این موضوع اطلاع داشت و از مشکل کم‌سوادی او نیز آگاه بود؛ با این وجود از مشهدی بالام پاتاوانی خواست که اطلاعات مربوط به اوایل کار جنگلی‌ها را برایش تقریر کند.
او به‌کلی دو سال یا کمی بیشتر در خدمت میرزای جنگلی بود و در این ایام چندماهی در مدرسۀ نظامی شبانه‌روزی جنگلی‌ها در کُما آموزش دید. او پس از خاتمۀ کار جنگل در سال ۱۳۰۰، چند نفری از مجاهدین را جمع کرد تا به زعم خود به مبارزه ادامه دهد؛ ولی با تماس میرزا یوسف‌خان شبان تفتی و حسن‌خان معین‌الرعایا تسلیم شد و در زمرۀ محافظان شخصی معین‌الرعایا قرار گرفت که به نایب‌الحکومتی فومنات منصوب شده بود. او تا زمان ترور و مرگ حسن‌خان معین‌الرعایا در سال ۱۳۰۵، در کنار او بود.
امان‌الله زندش بعد از ماجرای ترور و درگذشت معین‌الرعایا، یا بیکار بود یا شغل موقت داشت تا اینکه در شهریور ۱۳۰۸ به استخدام شهربانی رشت درآمد و آژان‌سوار شد و پس از آن تشکیل خانواده داد و به‌تدریج ارتقای درجه پیدا کرد. او در دی سال ۱۳۵۶ در بیمارستان باهر تهران درگذشت و در بهشت زهرا (س) به خاک سپرده شد.
با توجه به اینکه بیشتر کتاب‌های تاریخی بر اساس روایت شاهان و وزرا و امرا و اساساً طبقات بالای جامعه و خواص نوشته شده‌اند و روایت طبقات فرودست و عامۀ مردم از وقایع نادر و کمیاب است، از این دیدگاه روایت و خاطرات امان‌الله زندش بسیار ارزشمند است. زندش در خاطرات خود تصویری دست‌اول و ارزشمند از جامعۀ کشاورزی و مسائل، مشکلات، دغدغه‌ها و آداب و رسوم آن را به نمایش می‌گذارد و بسیاری از اصطلاحات و ابزار و لوازم آن را معرفی می‌کند.
درباره وقایع مربوط به نهضت جنگل، این خاطرات بیان‌کنندۀ نقش و نفوذ میرزا کوچک‌خان و جنگلی‌ها بین طبقات مختلف مردم است و خاستگاه و مرام و باور جمعی از مجاهدین را به خواننده نشان می‌دهد و کمک می‌کند تصویری ملموس و واقعی از اطرافیان میرزا و رزمندگان جنگل به دست دهد.
آنچه زندش از شیوۀ دادخواهی و رسیدگی به اختلاف‌های کشاورزان بازگو می‌کند، در منابع دیگر مشاهده نمی‌شود. همچنین گزارش او از شیوۀ برگزاری و آداب کشتی گیله‌مردی بسیار درخور توجه و مکمل گزارش رابینو است. انعکاس فارسی‌گویی گیلکان یکی دیگر از وجوه اهمیت این کتای است و آن را به منبعی ارزشمند برای مطالعات زبان‌شناختی بدل کرده است.
بخشی از کتاب دربرگیرندۀ جزئیات مهم و منحصربه‌فردی از ماه‌های آغازین نهضت جنگل است که به خواست میرزای جنگلی و با تقریر مشهدی بالام پاتاوانی افزوده شده است. همچنین جزئیاتی از وقایع نهضت و تلخ و شیرین زندگی میرزا را بازگو می‌کند که در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت.
نویسنده فهرستی از اسامی یاران و حامیان میرزا، فرماندهان جنگل و معلمان و شاگردان مدرسۀ نظامی کما در سال آخر نهضت ارائه می‌دهد که به این اندازه کامل در جایی نوشته نشده است؛ همچنین برنامۀ آموزشی روزانۀ مدرسۀ نظامی کما که پس از تجربۀ مدرسۀ نظامی گوراب زرمخ تشکیل شده بود، به‌دقت شرح داده شده است.
امان‌الله‌خان اطلاعات دست‌اولی از قیام‌های برخی از بازماندگان نهضت جنگل از جمله میرزا ابراهیم‌خان کسمایی و سیدجلال چمنی و شورش‌های محلی ارائه می‌دهد. همچنین اطلاات نسبتاً کاملی از خاستگاه، خانواده، زندگی، ارتباطات، حکومت و شیوۀ کشته‌شدن میرزا حسن‌خان معین‌الرعایای آلیانی ارائه می‌دهد و در ضمن ارتباط و همکاری پنهانی وی با دولت را در آخرین روزهای نهضت جنگل تأیید می‌کند. اطلاعات نایاب و دست‌اولی دربارۀ خانواده و گذشتۀ میرزا یوسف‌خان شبان شفتی و نقش او در نهضت جنگل از دیگر مطالب این کتاب است.
نویسنده در بخش دوم خاطرات خود که مربوط به دوران استخدام در شهربانی دورۀ پهلوی است، اطلاعات جالب‌توجهی دربارۀ تشکیلات فرماندهان نظامی این دوره و مأموریت‌های خود ثبت و ضبط کرده است.
هومن یوسفدهی در سال ۱۳۴۹ در لاهیجان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش به انجام رساند. پس از آن به همراه خانواده مقیم رشت شد و تحصیلات متوسطه را در این شهر به انجام رساند و در سال ۱۳۶۸ موفق به اخذ دیپلم تجربی گردید. وی پس از آن جهت ادامه تحصیل در رشته ی زبان و ادبیات فارسی عازم تهران شد و موفق به اخذ مدرک کارشناسی (۱۳۷۲) و کارشناسی ارشد (۱۳۷۵) از دانشگاه آزاد اسلامی گردید و در همان دانشگاه به تدریس پرداخت و در حال حاضر به عنوان پژوهشگر با دایره المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره ی هند همکاری می کند. نخستین مقاله ی وی در سال ۱۳۶۹ در روزنامه ی اطلاعات به چاپ رسید و تا کنون مقالات متعددی از او در زمینه ی تاریخ و ادبیات در مجلات گلچرخ، پژوهشیار، گیله وا و نیز مجموعه مقالات گیلان نامه، نامواره دکتر محمود افشار و دایره المعارف اسلامی منتشر شده است. کتاب های حکایت عشق صنعان (۱۳۸۱)، حکمرانان گیلان در عهد زندیه و قاجاریه (۱۳۸۲) و انجمن های گیلان در عصر مشروطه (۱۳۸۷) از جمله آثار منتشر شده ی اوست.
کتاب «خاطرات امان‌الله زندش از مجاهدین جنگل» تالیف امان‌الله زندش و به کوشش هومن یوسفدهی ۷۷۴ صفحه و قیمت ۶۲۵ هزار تومان از سوی انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شد.
منبع: ایبنا