میراث مکتوب- حیات الانسان (ترجمۀ حیاة الحیوان) نوشتۀ کمال‌الدین محمد بن موسی دَمیری (742-808 ه. ق) ترجمۀ محمد‌شاه بن مبارک قزوینی با تصحیح و تحشیۀ محمد روشن از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در دو جلد روانۀ بازار کتاب شد. این اثر سیصد و شصت و دومین عنوان از سلسله آثار انتشار یافته در مؤسسۀ میراث مکتوب و بیست و هفتمین اثر در موضوع علوم و فنون این مؤسسه میباشد.
قزوینی (مترجم اثر) در مقدمۀ خود اشاره می‌کند که حیوة الحیوان سه تحریر کوچک، متوسط و بزرگ داشت که وی تحریر متوسط را برای ترجمۀ خود برگزید. وی چون طبیبی حاذق بود، بخش خواص و زیان‌های پزشکی را به ترجمه خود اضافه کرد که این کار وی امتیازی بر متن عربی این اثر به شمار می‌رود.
قزوینی که از شاگردان جلال‌الدین دوانی بوده، پس از سفر حج به استانبول مهاجرت می‌کند و مورد عنایت خاص سلطان سلیم عثمانی و پسر او سلیمان قرار می‌گیرد. طاشکبری‌زاده در شقایق نعمانیه به این موضوع تصریح می‌کند.
مصحح تاریخنامۀ طبری این اثر را بر اساس نسخۀ مورَّخ 933 ق که در قسطنطنیه (استانبول فعلی) توسط ابراهیم بن علی الشربتی به خط نستعلیق کتابت شده و اکنون به نشانی Sup. Persan 333 در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می‌شود، بازنویسی و تصحیح نموده و از متن عربی حیوة الحیوان دَمیری نیز در این تحقیق بهره جسته و با همکاری محققان مؤسسه، مقدمه‌ای سودمند در چهل و پنج صفحه سامان داده است.
قزوینی به رسم نویسندگان گذشته، سخن خود را با حمد و ستایش خداوند و رسول اکرم (ص) آغاز می‌کند و در بیان سبب ترجمه این اثر چنین می‌گوید: «این کتاب مذکور با آنکه به زیور فصاحت و بلاغت کلام آراسته است… و به حلیۀ کثرت فواید عجیبه و فراید غریبه، (لیکن) خالی از ذکر بعضی خواص و آثار و منافع و مضارّ طبّیۀ بعضی حیوانات (است)… و نیز پوشیده نیست که آن کتاب به زبان عربی است و فارسیان را از آن حظّی وافی و نصیبی کافی نیست. از این جهت در خاطر فاتر (ناتوان) خطور و بر بال (اندیشه) شکسته‌بال، عبور نمود که آن را ترجمه به زبان فارسی نماید تا فارسیان را از آن حظّی کامل و نصیبی شامل باشد… و نام آن حیوة الانسان است، زیرا که معرفت او سبب حیات ابدی انسان است و موجب وصول به دارحیوان».
قزوینی در پایان مقدمه کتاب خود، با تعابیر اغراق‌آمیزی از سلیمان پسر سلطان سلیم تعریف و تمجید و برای بقای سلطنت او دعا می‌کند.
این ترجمه و صدها اثر دیگر که در دربار سلاطین عثمانی به فارسی ترجمه یا تألیف شد، دلیل محکمی است بر این که شاهان عثمانی خود از مروّجان زبان فارسی بوده‌اند، چنان‌که اغلب دیوان شعر فارسی داشته‌اند.
مترجم، این اثر را در بیست و هشت باب به عدد حرف تهجّی (عربی) تَبویب کرده است. طبعاً چهار حرف فارسی پ، چ، ژ و گ را بدان نیفزوده. باب اول را با حرف الف از اَسَد (شیر) آغاز می‌کند. می‌گوید برخی تا 500 نام برای شیر ذکر کرده‌اند. از رسالۀ قُشَیریه حکایتی عرفانی نقل می‌کند. حکم شرعی گوشت شیر بر طبق مذهب شافعی و علل آن را می‌آ‌ورد و برخی مَثل‌هایی را که در عربی دربارۀ شیر هست، ذکر می‌کند. سپس به برخی فواید پیه و پوست و یال و … شیر برای درمان و مضارّ گوشت آن اشاره می‌کند. همین سبک نگارش را دربارۀ حیوانات بعدی به کار می‌گیرد. از اسد تا ابن‌آوی، 45 حیوان را معرفی می‌کند. باب باء را با «بابوس» شروع تا «بوبریس» ختم می‌کند، تاء را با «تالب تا تیس» می‌نویسد، و آخرین اسم حیوانی که در جلد اول مورد بررسی و تعریف قرار می‌دهد، «بوفراس» است. متن جلد اول کتاب 770 صفحه است و حدود 450 حیوان در این جلد مورد بررسی قرار گرفته است.
جلد دوم این کتاب از «باب القاف» حیوانی به نام قادحه (نوعی کرم) از صفحه 771 شروع و تا صفحه 960 حیوانی به نام یعسوب (حشره‌ای شبیه ملخ یا زنبور عسل) به پایان می‌رسد و حدود 260 حیوان را مورد بررسی قرار می‌دهد.
قزوینی کتاب خود را با ابراز ارادت به حضرت امیرمؤمنان علی علیه‌السلام چنین ختم می‌کند: «این است آخر کتاب … چون اولش ذکر شیر بود که مَلِک حیوانات است و آخرش ذکر امیر نَحل و یعسوب مؤمنین بود که شیر خداست، زیرا که علی‌بن ابی‌طالب را اسدالله می‌گویند، امید که به برکتِ نام مبارک او این کتاب در دلهای مؤمنان همچون نام او علی، علی‌الرتبه گردد و سبب علوّ مرتبۀ مؤلف او در دنیا و عقبی شود…».
مصحح جامع التواریخ رشید‌الدین فضل‌الله همدانی نسخه‌بَدل‌های این اثر را با مقابله با نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و نسخۀ مدرسۀ سپهسالار در پایان جلد دوم قرار داده و از صفحۀ 963 تا صفحۀ 1328، به تفصیل، همراه با توضیحاتی گاه مستند به متن عربی، با ذکر شمارۀ سطر و صفحه، آورده است. اغلب مصححان ترجیح می‌دهند نسخه‌بدل‌ها را در پاورقی‌ها قرار دهند تا خواننده بلافاصله اختلاف نسخ را ببیند و داوری کند و انتقال آنها به پایان کتاب کمتر مورد توجه مصححان بوده است.
مؤسسۀ میراث مکتوب بر این اثر جلیل‌القدر، نمایه‌های ارزشمند: آیات، روایات، کسان،جای‌ها، مذاهب، کتابها، عبارات عربی، اشعار فارسی، اشعار عربی، واژگان، اصطلاحات و حیوانات را افزوده که بر دقت و همّت نمایه‌ساز آن زهرا طاوسی منفرد باید آفرین گفت.
دورۀ دو جلدی حیات الانسان قزوینی (ترجمۀ حیاة الحیوان دمیری) تصحیح محمد روشن با جلد شومیز 320 هزار تومان و با جلد سخت (سلفون) به بهای 370 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
علاقه‌مندان به مباحث جانورشناسی می‌توانند برای تهیۀ نسخه کاغذی این اثر با شمارۀ 66490612- 021 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی