میراث مکتوب- محمود معتقدی یکی از شاعرانی است که در نیم‌قرن گذشته، علاوه بر فعالیت مستمر درحوزه ادبیات معاصر، فعالیت‌های پژوهش‌مدارانه‌ای در زمینه ادبیات کهن نیز انجام داده و از این رهگذر، تألیفات متعددی در هر دو حوزه به جای گذاشته است. با او درباره جایگاه شعری نظامی و دلایل ماندگاری این چهره نامدار بر تارک ادبیات پارسی گفت‌وگویی انجام شده است.
به نظر شما چرا اشعار نظامی هم مانند دیگر اشعار شاعران ادبیات کلاسیک ایران، به‌رغم گذشت قرن‌ها، هم‌چنان جاری و ساری است و رنگ کهنگی به خود نگرفته است؟
نظامی ازگذشته تا امروز در زمره شاعران توانا و صاحب نام ادب و فرهنگ زبان فارسی قرار دارد، هرکدام از آثارش دریای بیکرانی از معرفت و دانش هستند که طبعا نمی‌توان به تمام شاخصه اشعارش دراین مقاله کوتاه اشاره کرد. همین‌قدر بگویم که او درعرصه شعر کلاسیک، چهره‌ای روش‌مند و صاحب‌سبک بوه است. به‌طوری که تأثیر شیوه قصه‌پردازی و روایت‌گونگی او را می‌توان بر شاعران پس از خود نیز مشاهده کرد. از دید من، تعلق‌خاطر نظامی به تصوف و انتخاب سیر و سلوک زاهدانه، پررنگ‌ترین ویژگی زندگی او بوده است. او همه عمر، درعزلت‌نشینی و به دور از هیاهو و شهرت‌طلبی به خلق آثارش پرداخت و طی 30 سال تلاش مستمر، منظومه‌هایی چون «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «اسکندرنامه»، «مخزن‌الاسرار» و… را پدید آورد.
برخی از پژوهشگران ادبی براین باورند که «مخزن الاسرار» در قیاس با دیگر منظومه‌های حکیم نظامی کمتر مورد معرفی قرارگرفته است، نظر شما در این باره چیست؟
نباید فراموش کرد که به‌هرحال دراین سال‌ها، تمام آثار نظامی درحد توان و امکان، منبع الهام محققان داخلی و خارجی قرارگرفته است. اما من هم با شما هم‌عقیده‌ام که شاید هنوز زوایای گسترده این آثار، چندان که باید مورد واکاوی قرارنگرفته است. «مخزن‌الاسرار» که در سوال به آن اشاره کردید، در واقع نمونه بارزی از ادبیات تعلیمی در عرصه شعر فارسی است و مفاهیمی داستان‌گونه در زمینه‌های اخلاق، مواعظ و حکمت را دربرمی‌گیرد. یا منظومه‌های دیگری چون «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» که صرف‌نظر از داشتن استعاره‌های ادبی پیچیده، همین امروز تاحدودی نزد عامه مردم کوچه و بازار شناخته شده است. باوجود آن که شاعرانی پیش از نظامی هم، حکایت عشق «لیلی و مجنون» را دستمایه شعرهای خود قرارداده بودند اما نظامی برای نخستین بار در 4700 بیت و درمدت زمان چهارماه، چنین مجموعه‌ای را به شکل ماهرانه‌ای به نظم کشید و ازاین منظر، از دیگر شاعران هم‌دوره خود متمایز شد.
به باور شما مشخصه اصلی اشعار نظامی چیست؟
دریک جمله می‌توانم بگویم، او مبدع داستان‌های عاشقانه‌ای بوده که هرکدام ازاین داستان‌ها دربستر وقایع تاریخی شکل گرفتند و همین مسئله موجب شده تا مخاطبان امروز هم به خوانش این اشعار گرایش داشته باشند. اگرچه برخی از شاعران پس از او، کوشیدند تا به تقلید از نظامی اشعاری به این شیوه بگویند اما هیچ‌کدام نتوانستند مانند او تبدیل به چهره‌ای منحصر به فرد و ماندگار در ادبیات ایران تبدیل شوند و کارهایشان در این زمینه تنها به نظیره‌گویی محدود ماند.
ممکن است یک دلیل ماندگاری اشعار نظامی در ادب پارسی درونمایه این اشعار بوده باشد که با هوشمندی و باریک‌بینی از سوی او انتخاب شده‌اند؟
آنچه از محتوای ابیات او برمی‌آید، نوعی گفتمان مشترک در عاشقانه‌گویی، حماسه‌سرایی توام با رازآلود بودن است که نظامی در هرکدام ازاین آثار تلاش کرده با نگرشی کلیدی، به مخاطبان خود پندو‌اندرز هم بدهد و این اشعار صرفاً برای سرگرمی خواننده سروده نشده باشند. به همین خاطر است که تمام اشعار او بوی زندگی و زیستن را به آدمی یادآور می‌شود. به اضافه این‌که زبان و محتوای این اشعار درنهایت سادگی، روانی و پایبندی به شیوه غنایی و روایی صورت گرفته است. سروده‌های نظامی، درحقیقت مفاهیم کلیدی از همنوایی انسان با تاریخ، طبیعت و عشق است. نکته جالب این‌که برخی از شاعران معاصر به شدت تحت‌تأثیر شیوه شاعری نظامی قرار داشتند که ازآن جمله می‌توان به ملک‌الشعرای بهار، نیما و…اشاره کرد. در جایی خوانده بودم، نیما حتی جایگاه شعری نظامی را به فردوسی ترجیح می‌داده است.
آزاده صالحی؛ روزنامه‌نگار
منبع: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی