میراث مکتوب- مراسم نکوداشت حسن انوری، استاد زبان فارسی روز پنجشنبه ۲۴ خرداد 1403 در کانون زبان فارسی موقوفات افشار با حضور ژاله آموزگار، علی اشرف صادقی، حسن انوری، محمدرضا شفیعی کدکنی، مصطفی محقق داماد، محمود عابدی، محمدرضا نصیری، مسعود جعفری جزی و وحید عیدگاه طرقبه‌ای برگزار شد.
در ابتدای مراسم، ویدئو سخنرانی ایرج افشار در مراسم جشن رونمایی «فرهنگ سخن»، اثر حسن انوری که در ۲۵ بهمن ۱۳۸۱ برگزار شده بود، پخش شد. در ادامه کلیپی از سخنان محمدرضا شفیعی کدکنی درباره حسن‌انوری پخش شد که در آن شفیعی کدکنی درباره او گفته است: «حسن انوری فرزند راستین دهخدا و معین است.»
انوری پاسدار زبان فارسی
سپس آیت‌الله مصطفی محقق داماد، حقوق‌دان، مجتهد و عضور شورای تولیت بنیاد موقوفات محمود افشار در سخنانی گفت: در بقای یک زبان عناصر زیادی نقش دارند اما دو عنصر «استوانه‌ها و عمودهای زبان» و «پاسداران و حافظان زبان» نقش مهم‌تری را ایفا می‌کنند.
او با بیان اینکه قرآن مجید، استوانه محکم زبان عربی است، توضیح داد: این حرف که ادبیات عربی بر اساس قرآن نوشته شده درست نیست؛ بلکه زمان نزول قرآن، فصاحت آن بوده که زبان عربی را تحدی می‌کرد. قرآن تا یک قرن پیش هم، استوانه محکمی برای ادبیات عرب بود و کسی از لسان قرآن تجاوز نمی‌کرد؛ درواقع ادیب کسی بود که با ادبیات قرآن حرف می‌زد اما از آغاز قرن اخیر،در حدود سال ۱۹۰۴ میلادی با تألیف «فرهنگ المنجد» که توسط یک کشیش دگم و متعصب نوشته شده، نهضت عرب مسیحی برای ادبیات عربی شروع شد. الان در مصر کسی به زبان قرآن، عربی صحبت نمی‌کند. اگر شما در آن کشور به زبان قرآن صحبت کنید، آن‌ها متوجه حرف شما نمی‌شوند زیرا لغت‌ها و اصطلاحاتی به‌کار می‌برند که در قواعد سنتی زبان عربی وجود ندارد. این انحراف از استوانه قرآن در زبان عربی شکل گرفته است.
محقق داماد در ادامه با نام بردن از سعدی، فردوسی و حافظ به عنوان ستون‌های زبان فارسی، اظهار کرد: پاسداران و حافظان زبان هستند که با تحقیق و نوشتن و کار کردن درباره زبان، آن را محافظت می‌کنند، بدون شک و تردید استاد انوری یکی از پاسداران زبان فارسی است. کاری که استاد انوری در فرهنگ سخن انجام داده، کاری هنگامه و کاری است کارستان.
شانس زبان فارسی
او با اشاره به زبان مادری انوری که زبان ترکی آذربایجانی است، خاطرنشان کرد: از شانس زبان فارسی است که محققان، پژوهشگران و پاسداران بزرگی از میان آذربایجانی‌ها داریم؛ استادشهریار، مرتضوی، انوری، علامه طباطبایی و دیگران آذری‌زاده‌هایی هستند که برای زبان فارسی کار کرده‌اند.
آیت‌الله محقق داماد، با اشاره به تصحیح حسن انوری از کتاب «نصاب الصبیان» ابونصر فراهی، گفت: ممکن است با این حرف من موافق نباشید، به نظرم استاد فاضل زبان فارسی کسی است که اول عربی را خوب بداند یعنی با زبان و لغت عربی آشنا باشد و ریشه‌های واژه‌ها را بداند. اشکالی که در دانشگاه‌ها و مدارس ما وجود دارد این است که دانش‌آموزان و دانشجویان زبان عربی نمی‌دانند و بعد استاد زبان فارسی می‌شوند. یکی از استادان فاضل زبان فارسی که به زبان عربی هم مسلط است، استاد انوری است.
او در پایان اظهار امیدواری کرد که مردم زبان فارسی را حفظ کنند و نسبت به آن تعصب داشته باشند زیرا این زبان مایه وحدت ملی ماست و اقوام مختلف ایرانی را به هم نزدیک کرده است.
در ادامه، کلیپی از حسن انوری درباره تدوین کتاب‌های درسی در دهه ۱۴۴۰ پخش شد.
کار عظیم حسن انوری
علی اشرف صادقی، زبان‌شناس و استاد زبان فارسی نیز در این مراسم از دوستی ۶۰ ساله‌شان گفت که از زمان دانشجویی و کار در مرکز لغتنامه دهخدا آغاز شده است.
او سپس درباره نحو ورود خود به لغتنامه دخدا و جدا شدن از آنجا به خاطر تحصیل در فرانسه گفت.
صادقی در ادامه به تدوین کتاب‌های درسی توسط انوری اشاره کرد و گفت: او با حسن انتخاب، زبان خوب و نثر فصیح و در نظر گرفتن اقتضائات زمان، مطالبی را در کتاب‌های درسی بچه‌ها گنجانده بود.
این زبان‌شناس با اشاره به تحقیقات انوری درباره حافظ افزود: معمولا این کار چند جلدی انوری و دیگر کارهایش در مقابل کار عظیم فرهنگ سخن رنگ می‌بازد. انوری با استفاده از تجربیاتی که در تدوین لغتنامه دهخدا داشت به این کار بزرگ دست زد. باید به این نکته اشاره کنم که برخلاف تصور عموم که مرحوم دهخدا یادداشت مجلدات لغتنامه را آماده کرده بود، چنین چیزی واقعیت ندارد. دهخدا یکسری فیش و یادداشت‌های پراکنده داشت؛ مثلا در بالای فیش کلمه‌ای نوشته و بعد یک شاهد از فردوسی نقل و گاهی معنی کرده بود. ما مؤلفان این واژه‌ها را با فرهنگ‌های مختلف و متون کهن مقایسه کرده و معنا را استخراج می‌کردیم و با شواهد متعددی تطبیق می‌دادیم. اگر در تألیف لغتنامه، اشتباهاتی وجود دارد، در واقع اشتباه مؤلفان است. من جوان ۲۰ ساله‌ای بودم که مؤلف لغتنامه شدم. خاطرم هست به دکتر شهیدی گفتم به بنده یاد بدهید که چگونه حرف «گ» را تنظیم کنم با لحن خاص خود گفت: «آقای پروین گنابادی و جعفرشعار هستند، اگر سوالی دارید بپرسید و رفع اشکال کنید.» به این ترتیب فرهنگ‌نویس شدم.
او ادامه داد:در ان زمان استاد معین دید که لغتنامه دهخدا، فرهنگ امروزی نیست، شاید به کار محققان بیاید اما برای عموم مناسب نیست پس دست به کار تدوین فرهنگ فارسی شد. فرهنگ استاد معین به همان شیوه‌های قبل نوشته شد و کار نوتری نبود. هرچند قصد داشت فرهنگ مفصلی را تدوین کند که عمرشان کفاف نداد. انوری با این اندوخته و هوشمندی دست به کار تألیف فرهنگ بزرگ سخن زد و انتشارات علمی به سرپرستی علی‌اصغر علمی این فداکاری را کرد و هزینه‌اش را تقبل کرد.
پایان هر حرف لغتنامه، یک بستنی
صادقی سپس گفت: قرار بود فرهنگ سخن در ۳ سال تمام شود اما معلوم بود به‌هیچ وجه در این زمان ممکن نیست و در نهایت در هشت سال به انجام رسید. خب، آقای علمی که قرار بود هزینه‌ها را بپردازد از طولانی شدن آن ناراضی بود. یک روز علمی آمد و گفت کار تعطیل شود، من نمی‌توانم. انوری ناراحت شد و با واسطه‌هایی چون آقای استاد شفیعی‌کدکنی قرار شد، کار لغتنامه ادامه یابد. آقای علمی گفت باید بگویید هر حرف مثلا در چه سال و ماه و روزی تمام می‌شود. استاد انوری هر حرف که تمام می‌شد به عنوان پاداش به مؤلفان بستنی می‌داد. «فرهنگ سخن» به شیوه فرهنگ‌نویسی‌های معتبر غربی تهیه شده است درحالی که فرهنگ معین و دهخدا شیوه معین نداشتند. همچنین اساس فرهنگ سخن، زبان فارسی معاصر است که در کنار آن از زبان متون گذشته استفاده شده و لغات و ترکیباتی گنجانده شده است.
علی‌اشرف صادقی با اشاره به سخنان آیت‌الله محقق داماد درباره زبان عربی، گفت: تحویل زبان عربی از قرن اول هجری شروع شده و در قرن دوم هجری زبان عربی دیگر چیزی نبود که در قرآن منعکس شده است. زبان عربی سریع تحول کرد که بعدها یک عامل را استاندارد و معیار، معین کردند. البته قرآن به لهجه قریش نازل شده که با زبان مکی تفاوت‌هایی داشت. در لهجه قریش، همزه از بین رفته بود. قرآن نیز ابتدا فاقد همزه بود که بعد حدیثی در این زمینه ساختند.
او افزود: زبان عربی کلاسیک، در واقع یک زبان قراردادی است که بر اساس ادبیات قبل از اسلام و قرآن و آنچه مکتوب شده، شکل گرفته است. زبان عربی به دلیل فتوحات در جغرافیایی گسترده به سرعت در حال تحول بود و گویش‌های متعددی از غربی‌ترین نقطه آفریقا تا خاورمیانه وجود به وجود آمد به نحوی گویش مراکشی، ۸۰برای درصد ساکنان عراق نامفهوم است اما یک زبان قراردادی دارند که بر اساس آن می‌نویسند و شعر می‌گویند، در رادیو و تلویزیون اخبار می‌گویند.
صادقی در پایان تأکید کرد: زبان فارسی خوشبختانه از قرن چهارم تا امروز کم تحول یافته است. این از خوشبختی ما ایرانی‌هاست که زبان‌مان کم تحول پیدا کرده است. آثار سنایی و بیهقی و شاهنامه با توضیح برخی لغات شاذ، برای عموم مفهوم می‌شود. البته با نهضت احیای زبان فارسی به ویژه واژه‌گزینی، جان تازه‌ای در کالبد این زبان دمیده شد.
دلیران آذربایجانی
بهرام پروین گنابادی، استاد زبان فارسی در ادامه مراسم به معنای تجدد از نگاه حسن انوری پرداخت و گفت: در زمانه‌ای که همه فکر می‌کردند با تغییر رأس قدرت، همه چیز تغییر می‌کند، امثال آقای انوری به تعلیم و تربیت توجه کردند و نگاه تغییر از بالا را نداشتند.
او همچنین یادآور شد: هرجا درباره زبان فارسی و ایران صحبت شود، آقای دکتر انوری با تمام گرفتاری‌هایی که دارد اولین نفری است که در آنجا حاضر می‌شود. بسیج خلخالی در شعری می‌گوید: «من آن خاک بلاخیز و بلاگردان ایرانم من آذربایجانم پرورشگاه دلیرانم»؛ آذربایجان دلیران زبان فارسی را پرورش داده است.
در ادامه دوباره کلیپی از حسن انوری درباره دهخدا و همکاری‌اش با موسسه دهخدا، برای حاضران پخش شد.
مثبت‌نگری انوری
محمد شادرو، استاد دانشگاه، از شاگردان و همکاران انوری در فرهنگ سخن، با خوانش شعری از ایرج میرزا درباره معلم به بحث خوش‌بینی و بدبینی اشاره کرد و گفت: درباره اخوان ثالث می‌گفتند، او بدبین است و به این موضوع شهرت داشت که اخوان گفته بود «نه خوش‌بینم نه بدبینم، من شد و هست و شود بینم» که به معنای واقع‌بینی است؛ یکی از فضایل اخلاقی استاد انوری خوش‌بینی و مثبت‌نگری او است. برای بسیاری بازنشستگی، پایان کار است اما برای استاد انوری چنین نبود و کار کارستانی شروع کرد.
او سپس درباره آشنایی‌اش با انوری حدود ۴۰ سال قبل و زمانی که دانشجو بوده اشاره کرد درباره خاطرات آن دوران و تجربه نخستین آزمون سطح‌بندی که انوری در کلاس درس می‌گرفت و بعد درباره همکاری‌اش در تدوین فرهنگ سخن، صحبت کرد.
شادرو در پایان خاطرنشان کرد: برای استاد انوری نه‌تنها عمر جاودانه پیش‌بینی می‌کنم بلکه عمر جاودانه آرزو می‌کنم. نام نیکو عمر جاودانه است.
انوری معلمی پیشرو
حیدر قمری، استاد دانشگاه و همکاران فرهنگ سخن نیز در این مراسم، انوری را مربی و معلی پیشرو خواند که سنت‌های رایج آموزشی را از یاد برد.
او ویژگی‌های انوری را اینگونه برشمرد؛ فردی انسان‌دوست، برابری‌طلب، نجیب، یک‌رنگ، متعادل و ظیفه‌شناس.
قمری به رفتار و کلاس‌های درس انوری اشاره کرد و گفت: سه ویژگی از استاد انوری می‌توانم نام ببرم که اگر امروزه فردی این سه ویژگی را رعایت کند، جزو افراد پیشرو در آموزش و معلمی موفق خواهد بود؛ درس اول معلم، رهبر آموزشی است که باید اطلاعات بدهد و راهنما و راهبر خوب باشد. دوم تأکید او بر پیشخوانی مطالب که این مسئله جزو روش‌های جدید آموزشی است و سوم اینکه آزمون و ارزشیابی در خدمت تعلیم باشد.
این استاد دانشگاه یادآور شد: از ویژگی بارز انوری نظم و انضباط مثال زدنی اوست. خود او پیش از کلاس آمادگی لازم را داشت و تأکید می‌کرد بدون مطالعه سر کلاس نروید. هدف‌های آموزش برای استاد انوری مهم بود و محتوای آموزشی را پیشاپیش معلوم می‌کرد و سراغ حواشی نمی‌رفت. انوری، استاد پرکارب است که در امر آموزش خلاق و نوآور بود.
در این مراسم پیام انجمن ویراستاران ایران خوانده شد و اکرم سلطانی نیز در سخنانی مکتوب درباره همکاری‌اش با حسن انوری گفت.
به گفته او، انوری در عین صلابت و جدیت، بسیار مهربان، وفادار، استوار در تصمیم، شکیبا و عاشق ایران و زبان فارسی است اما با این همه آثار با چشمانی اشکبار می‌گوید، متأسف است آنطور که باید نتوانسته به وطن خدمت کند.
حسن انوری نیز در پایان مراسم گفت: چند روز پیش خانم سلطانی با آقای تهران آمدنده خانه ما و پرسیدند بین همه کتاب‌هایتان کدام کتاب را بیشتر دوست دارید، گفتم «متن‌های خواندنی برای کودکان» را، زیرا همه کتاب‌ها با عقل و عشق آمیخته بودند اما این کتاب با عشق نوشته شده است.
او در ادامه ماجرای تدوین کتاب‌های درسی و آوردن داستان جبار باغچه‌بان و آلبرت شوایتزر را در کتاب‌های درسی شرح داد و در پایان گفت: زمانی که خانم سلطانی گفتند زمانی که داستان آلبرت شوایتزر را می‌نوشتید چه حال و احساسی داشتید، گفتم از انسان بودن خود خجالت می‌کشیدم.
منبع: ایسنا