تصحیح متن، هم آسان است و هم مشکل
سید محمد عمادی‌حائری، پژوهشگر نسخه‌های خطی و دبیر نشست در ابتدای این میزگرد با اشاره به آسیب هایی که تصحیح متون را تهدید می کند، سخنانش را آغاز کرد و گفت: همچنان که از عنوان نشست بر می آید ما با یک موضوع هنجاری روبرو هستیم. در بحث تصحیح متن وثاقت متن مطرح است. اگر نگاه کنیم در سنت ایرانی – اسلامی نیز با این موضوع روبرو هستییم. در اصالت متن بحث های مفصلی میان خاورشناسان بوده و گفت و گوهایی میان سزگین و خاورشناسان دیگر صورت گرفته و آنها سعی کردند به بحث تصحیح متون جهت دهند.
عمادی تصریح کرد: تصحیح متون در معنای خاص، به معنای مقابله نسخه های خطی یک متن است تا بتوان یک متن را در اختیار خواننده گذاشت؛ متنی که نزدیک به متن نوشتار باشد که از قلم مؤلف بیرون آمده است.
وی سپس به شیوه های جدید تصحیح متون اشاره کرد و گفت: علامه محمد قزوینی این روش را از اروپاییان فراگرفت و سپس با آثاری که منتشر کرد این شیوه را به ایرانیان انتقال داد. البته اکنون بحث‌هایی است که قزوینی این روش را از خاورشناسان فرا نگرفته بود، بلکه روشی ایرانی بوده که قزوینی آن را رواج داد ه است. البته فضلای ایرانی آن عصر این شیوه را روش تازه می دانستند. ملک الشعرای بهار در مکاتبات قلمی خود با عباس اقبال می گوید تصحیح یک روش تازه است. قبل از قزوینی روش تصحیح بین فضلای ایران رایج بود و سید محمد قدسی با تطبیق 50 نسخه دیوان حافظ را تصحیح می کند ولی وقتی دیوان او را می بینی روشش با قزوینی متفاوت است.
عمادی افزود: تصحیح متن، هم آسان است و هم مشکل. البته منظور از موضوع سهل و ممتنع بودن آن نیست. در تصحیح متون با طیف گسترده‌ای رو به رو هستیم و برای مثال یک متن متأخر که نسخه های خوبی از آن است واقعا کار دشواری نیست. اما گاهی متونی از قرن چهارم و پنجم تصرفات، متن اولیه را دچار تحول کرده که مصحح باید با دقت به ضبط نسخه ها بپردازد. همه تصحیحات را نباید به یک شکل دید. گاهی با یک متن کهن فلسفی روبرو هستیم که دشواری زبانی را دارد یعنی مصحح باید آگاهی تاریخی داشته باشد به مصطلحات هم آشنایی داشته باشد.
تفاوت در واژه تصحیح از گذشته تا امروز
پس از سخنان عمادی حائری دکتر نصرالله پورجوادی، عضو هیأت علمی دائرة المعارف بزرگ اسلامی در پاسخ به این پرسش که ویژگی هایی که برای یک تصحیح خوب می توان در نظر گرفت، چیست؟ گفت: آنچه غربی ها به آن ادیت می گویند ما تصحیح می گوییم. این لفظ نشان می دهد تصور قدما از ادیت کردن متن این است که یک نسخه را چاپ و در معرض مطالعه قرار دهیم. در عصر حاضر ما از لفظ دیگری به غیر از تصحیح استفاده می کنیم مانند به کوشش و عرب ها می گویند به تحقیق؛ یعنی این ها می رساند لفظ تصحیح هم اکنون گویا نیست.
وی با تأکید بر تفاوت‌های معنای تصحیح گذشته با امروز گفت: برداشتی که از واژه «تصحیح» در گذشته می‌شد با برداشتی که امروز از تصحیح می‌شود متفاوت است. در ادیت کردن متون ضیط هر سه نسخه در متنی که تصحیح می شود به کار رود. انتخاب این ها یکی از کارها بوده است. کار دیگر ضیط نسخه ها است و دقیقا بگوییم چیست. برخی معتقدند هر گونه اختلافی باید منعکس شود.
به گفتۀ دکتر پورجوادی گاهی متن تاریخ پیدا می کند. برای مثال شاهنامه از اواخر قرن چهارم تاکنون هزار سال گذشته و نسخه های متعددی تألیف شده و تصرفاتی در شاهنامه پدید آمده است . حال مصححان باید بتوانند این تاریخ ها را در متن مصحح خود در نظر بگیرند. برای مثال منطق الطیر غیر از نسخۀ عطار در نسخه های دیگر تحولاتی داشته است؛ مانند واژه «زفان» یا همان «زبان». عطار ممکن است در جاهایی هم زبان یا زفان را به کار برده شده و یا در نواحی کتابت شده کاتبان تصرف کرده اند.
وی ادامه داد: در گذشته متن صحیح، منقّح و تمیز مد نظرشان بود و حتی گاهی آثار مؤلف را تصحیح می‌کردند و اصالت متن محلی از اعراب نداشت. اما معنای تصحیح به معنای امروزی، مطلقاً به معنای تغییر ندادن و تصرف نکردن است و اصل امانت داری، اصلی بسیار مهم و اساسی است.
امانت داری اصلی ترین موضوع در تصحیح متن
در ادامه این نشست دکتر محمود عابدی به حیث ویژگی‌های تصحیح معیار و پیشینه‌ای که در فرهنگ ما داشته است ، اشاره کرد و گفت: از نظر سابقه کار تصحیح متون سابقه بسیار درازدامنی دارد. اگر زیاد دور نرویم از قرن نهم به این سو کار جامی در مقدمۀ لمعات عراقی می گوید که نسخه ها بسیار متفاوت بودند و از من خواستند که نسخه ها را بخوانم و ایرادها را از بین ببریم.
دکتر عابدی بیان کرد: در این نوع تصحیح دو بحث مطرح بود؛ نخست که عبارت مفهوم باشد و دوم آنچه با اندیشه مؤلف همخوانی داشته باشد. از نظر قدمای ما یک متن یا صحیح بوده یا کاملاً غلط بوده است. اما خوشبختانه این موضوع در عالم کاتبان ما نبوده است. کاتبان ما در قرن نهم بسیار غالباً امین بودند و اصل امانت رعایت می شده است مگر اینکه دو نوع آسیب وارد کار کتابت می شده است.
وی افزود: در گذشته کاتبان به چند دسته تقسیم می‌شدند که یک دسته از آنها کاتبان خوش خطی بودند که به دلیل اینکه خط خوبی داشتند کتابت نسخه ای به آنها واگذار می‌شد. اینها معمولاً غلط‌نویسی‌های بسیاری هم در متن داشتند؛ چرا که اگر غلطی در متن اتفاق می‌افتاد، به ندرت تصحیح می‌کردند، یا کلمه از متن می افتاد این ها زحمت دوباره نوشتن را به خود نمی‌دادند.
وی افزود: یک دسته دیگر کاتبانی بودند که برای خودشان می‌نوشتند و گروهی دیگر از کاتبان حرفه ای غیر خوش خط بودند و برای دیگران می‌نوشتند. کاتبان امین خود کسانی بودند اهل علم بوده و مدام در پی نسخه های جدید بودند و خود به دنبال ضبط نسخه‌های اصلی توجه می کردند و اغلاط کمتری در آثار آنها پیدا می‌شد. بهترین نسخه ها در عالم، نسخه‌هایی هستند که کاتبان آنها چنین بودند. این کاتبان سطرها را از اول تا آخر رعایت می کردند و اندازۀ کلمات را نگاه می داشتند . هیچ جا از سطرها سفید و جای کلمات خالی نیست مگر جایی که کاتب تشخیص دهد که نمی تواند بخواند.
دکتر عابدی در ادامه با اشاره به دیگر گروه‌های کاتبان و شیوه‌های آنها در نوشتن متون گفت: انواع کاتبانی که به آنها اشاره شد دو شیوه را در نوشتن متون و تصحیح آن در پیش می‌گرفتند که یا اصل را پیش روی خود قرار می‌دادند و از روی اصل می‌نوشتند یا اینکه یک نفر نسخه مادر را می‌خواند و آن را می‌نوشتند که هر یک از آنها آفت‌‌هایی داشت. برای مثال وقتی برای کاتب می خواندند آنها می نوشتند و نسخه با شیوه ای که خوانده می شد کتابت می شد و دارای مشکلاتی بود. وقتی کاتب متنی را مقابل خود می گذاشت بخشی از کلمات ساقط می شد و با نسخه اصلی همخوانی نداشت.
این استاد دانشگاه افزود: نسخه ها یک عنصر تاریخی اند و کتابت هم یک کار تاریخی است و آنچه از این نسخه ها به ما رسیده است ارزش های تاریخی بسیاری دارد هم از نظر کاغذ، مرکب و هم از زبان. واسطه مؤلف و مصحح نیز نسخه ها هستند. مصحح باید با آگاهی وارد متن شود و بداند این متن به صورت امانت به ما رسیده است و شناخت دقیق نسخه ها به شناخت زبان و گویش منجر می شود.برخی کلمات ناحیه ای اند و کاتبان بارها این کلمات را تغییر داده اند و شناخت این ها با شناخت بسامد منجر می شود.
متن کهن علمی «چِک»ی است که در وجه نیاکان نوشته شده
سپس دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول، مصحح و پژوهشگر با توجه به مستنداتی که مصحح در هنگام تصحیح متن باید در متون علمی به آن اشاره کند، گفت: در ایران بعد از تحول بزرگ سقوط ساسانیان و تغییر زبان از فارسی میانه به فارسی دری حدود 200 سال طول کشید که برخی استادان به عنوان دو قرن سکوت از آن یاد کردند. در حوزۀ خراسان تألیف و از سویی هم برگردان محتوایی علوم به ویژه پزشکی در ابتدا به زبان عربی بوده و زبان فارسی دری تحمل بار محتوایی کلان را ندارد. استادان جندی شاپور به سریانی که هنوز زبانی زنده بوده برگردان می کردند اما کم کم از سریانی به عربی برگردان می شود و اندک مدتی که می گذرد بیت الحکمه با استادان پیشین و کارکنان جندی شاپور و میراث کهن به دارالعلم انتقال می یابد در خلال مقابله ترجمه ها با متن مترجَم می بینيم سخن از تصحیح رفته است و اینجا تصحیح تنها در لفظ و مقابله نسخ در ذهن ما نیست.
البته به جز این مراکز، حوزۀ اسکندریه هم قبل از این زمان یک حوزۀ فعال بوده است. در آنجا هم با پدیدۀ تصحیح معنایی یا احیاناً تصحیحات لفظی مواجهیم. در حوزۀ خراسان بزرگ یعنی بخارا، ماورالنهر، سرایش های آغازین حکیمان را داریم و کسانی را می بینیم که محتوای علمی را به نظم درآوردند.
وی افزود: در مجموع، چیزی که باید امروزه در نسخه‌های خطی و تحولاتی که بر متون رخ داده در نظر داشت و نکته بسیار مهم و ضروری به شمار می‌رود این است که زبان شناسی، لهجه‌شناسی، گویش‌شناسی و تعدادی فاکتورهای دیگر باید به کمک مصحح بیایند تا پژوهشگری تصحیح به درستی صورت گیرد.
جمشیدنژاد در بخش دیگری از سخنانش درباره متون کهن علمی گفت: متن کهن علمی یک «سند» یا «چِک»ی است که در وجه نیاکان نوشته شده است و «استنساخ» در اینجا بدین معنی است که یک نفر چک را دوباره‌نویسی کرده است. امروزه ما دست نوشته اولیه و مستنسخ در اختیارمان قرار گرفته و طبیعتا هیچ گونه حق دخل و تصرف در آن نداریم و اگر واژه یا حرفی از این متن در دو نسخه با هم تفاوت دارند، قطعا در اینجا حوزه استنباط و حدس علمی به کار می‌آید و این فراتر از قیاس است.
تکثر کارها، باعث بازاری‌شدن تالیفات شد
اكبر ایرانی مديرعامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب در این میزگرد بحث خود را بر آسیب شناسی تصحیح متون کهن متمرکز کرد و گفت: پس از انقلاب با تحولاتی که رخ داد با اینکه کارهای برجسته ای در امر تصحیح متون شکل گرفت، اما عواملی چون تکثر کارها، باعث بازاری‌شدن تالیفات، رسوخ اغلاط بسیار در تصحیح متون و نازل شدن کیفیت کتاب‌ها شد.
وی با بیان اینکه نخستین دیدگاه آسیب‌شناسانه در بحث تصحیح متون را ابوعثمان عمروبن‌بحر ملقب به «جاحظ» (متکلم، ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم) مطرح کرد، گفت: در آسیب شناسی این امر باید این نکته را در نظر داشت که وظیفۀ مراکز علمی در این امر بسیار خطیر است. بدین معنا که آنها باید جلو تالیفات و آثار غیر علمی را بگیرند و به وسیله «نقد» این آثار، اهتمام جدی در مهار آنها بورزند؛ چنانکه در پایان‌نامه‌ها این ساده‌انگاری‌ها به وفور یافت می‌شود. بنابراین باید فرهنگ معرفی و نقد آثار به طور جدی ترویج داده شود.
مدیر عامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب افزود: نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، مسألۀ نبود آموزش در این امر است و با توجه به اهمیت این موضوع، تنها در دهه اخیر دو واحد روش تصحیح متون به دانشجویان آموزش داده می‌شود. بنابراین نبود آموزش و ضعف اساسی در این امر، از علل مهم تصحیح بد و نازل متون کهن است.
وی تصریح کرد: باید در نظر داشت که تصحیح متون، بحثی میان‌رشته‌ای یا چند رشته‌ای است یعنی اگر کسی می‌خواهد متنی تاریخی یا متنی پزشکی را تصحیح کند، باید اطلاع و آگاهی و اشراف کاملی بر اثر مذکور داشته باشد یا مشاور توانایی در این زمینه دیدگاه‌هایش را ارائه دهد تا این تالیفات ارزش کاری خود را حفظ کنند.
ایرانی در بخش دیگری از سخنانش به رعایت اصل «امانت‌داری» در متن اشاره کرد و گفت: به قطع، می‌توان گفت از ویژگی‌های تصحیح بد یک مصصح، ارائه ندادن نسخه‌بدل، سلیقه‌ای عمل‌کردن وی در ارائه نسخه بدل‌ها، ننوشتن مقدمه‌ای کامل در صورت داشتن اطلاعات وسیع از آن نسخه یا قید نکردن تغییرات اعمال شده از سوی مصحح است. اینها و فاکتورهای دیگر از نشانه‌ها و ویژگی‌های یک تصحیح بد به شمار می‌آید.
گزارش تصويري اين ميزگرد را اینجا ببينيد.