میراث مکتوب- نشست «وقف دانایی برای مانایی فرهنگ و معارف» با حضور نصرالله حدادی، پژوهشگر تاریخی ـ اجتماعی و تهران‌پژوه و پیمان سمندری، کارشناس ایران‌شناسی، سه‌شنبه 27 آبان‌ماه، مصادف با چهارمین روز از بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با مشارکت کتابخانه موزه ملک در مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
پیمان سمندری، کارشناس ایران‌شناسی در این نشست با اشاره به پدیده وقف بویژه وقف کتاب و کتابخانه‌ها گفت: وقف کتاب و کتابخانه‌ها از قرن ششم رواج یافته در همین دوره وقف ربع رشیدی را می‌بینیم، اما در زمانی مثل دوره صفویه با کاهش وقف کتاب مواجه هستیم البته وقف ادامه می‌یابد، اما در حوزه تعزیه‌گردانی بیشتر مشاهده می‌شود تا اینکه در دهه‌های اخیر این روند افزایش می‌یابد. شاید بتوان گفت که حاج‌حسین ملک جزء اولین‌ها در این مسیر بوده که خانه خود را در بازار بزرگ تهران و کتابخانه و موزه‌ای که متعلق به ایشان بوده را وقف آستان قدس رضوی می‌کنند و با اینکه بیش از 80 سال از آن زمان می‌گذرد و با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی بسیاری که رخ داده اما این نیت همچنان پابرجاست.
وی اظهار کرد: حاج‌حسین ملک وقفنامه‌ای دارد که با توجه به نگاهی که به آینده داشته از اسناد مهم تاریخ ایران به شمار می‌آید و در این وقفنامه نیت اصلی خود از بنیانگذاری چنین بنایی را دو هدف عنوان می‌کند، یکی حفظ بهداشت و سلامت جامعه است که در این راستا بیمارستانی در چناران خراسان می‌سازد و کتابخانه و موزه ملک و موقوفه‌های دیگر با هدف نشر معارف بنیانگذاری شده است.
سمندری عنوان کرد: کتابخانه ملک از مهمترین کتابخانه‌ها در زمینه نگهداری از نسخه‌های چاپ سنگی است و 20 هزار عنوان رساله در این کتابخانه نگهداری می‌شود و درواقع کتابخانه و موزه، دو بال هستند که با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و با هم بودن آنها اتفاقات جالبی رقم زده است و این حرکت باعث شده امروزه بسیاری از افراد موقوفات خود را به این مرکز می‌سپارند مانند مجموعه کتاب‌های وقفی بیژن الهی و همینطور مجموعه کتاب‌های هنری و دانشگاهی استاد زمرشیدی که به کتابخانه ملک واگذار شد، دیگر ناشران و دانشگاه‌ها هم آثاری در اختیار این کتابخانه قرار داده‌اند.
وی افزود: مخزن نگهداری کتاب‌ها در این کتابخانه جزء استانداردترین مخزن‌ها به شمار می‌آید و بخش مرمت و نگهداری کتاب‌ها جزء سرآمدان در این حوزه است. همچنین در این کتابخانه هرساله طبق خواسته حاج‌حسین ملک رویدادهای بزرگی برگزار می‌شود و یکی از اتفاقات جالب، همنشینی کتابخانه و موزه است و در سال‌های اخیر دو تالار موزه‌ای بر مبنای کتاب در این مرکز راه‌اندازی شده است و تالار «هزارداستان»، اولین تالار محتوایی است که داستان‌های کهن ایرانی را می‌توان آنجا یافت.
این کارشناس ایران‌شناسی با بیان اینکه در طول دهه‌های اخیر کتابخانه‌های زیادی وقف شده‌اند، گفت: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه وزیری یزد و همینطور کتابخانه‌هایی که در آستان‌های مقدسه کتاب‌هایی به شیوه وقف گردآوری کرده‌اند از جمله این کتابخانه‌ها هستند که مهمترین آنها کتابخانه آستان قدس رضوی است که کتابخانه ملک هم یکی از شعبه‌های آن به‌شمار می‌آید.
وی بیان کرد: یکی از مراکز داده‌پردازی بزرگ دنیا که 20 کتابخانه را مورد بررسی قرار داده، کتابخانه آستان قدس رضوی را در رتبه پنجم قرار داده است که می‌طلبد آشنایی بیشتری در این زمینه داشته باشیم.
در ادامۀ این نشست نصرالله حدادی، پژوهشگر تاریخی ـ اجتماعی و تهران‌پژوه، به بررسی رونق وقف کتاب و کتابخوانی در برخی دوره‌ها و عدم توجه به این موضوع در دوره‌های دیگر پرداخت و گفت: تا قبل از مردمی شدن علم، آگاهی و فرهنگ، اساساً قدرتمندان تاریخ بودند که دانشمندان و فضلا و نخبگان را به سمت خود می‌کشاندند. نقطه عطف ایران، انقلاب مشروطیت است که باعث می‌شود علم، مردمی شود و اگر کاشف یا شاعری بوده اساساً با اصحاب قدرت در ارتباط بوده و شاید یکی از دلایل آن هم این بوده که کسی طرفدار و خریدار علم آنها نبوده چه بسا اگر در آن زمان شخصی بنام سیده ملک خاتون نبود، ما شخصیتی بنام ابن سینا را نداشتیم.
وی افزود: بنابراین علم، مردمی نیست، پیشینه علوم در خارج از ایران وجود داشته و اولین گرایش به توسعه علم در ایران از زمان عباس میرزا آغاز می‌شود اما به دلیل استبدادی که وجود داشته اجازه نمی‌دهند که علم و دانش رشد کند به همین دلیل بعد از حکومت عباسیان، حدود 6 قرن هیچ تحولی در عرصه علم و دانش در ایران رخ نمی‌دهد و درواقع تا پایان دوره ناصرالدین شاه قاجار، علم در ایران مردمی نیست و حتی زمانی که مدرسه دارالفنون تأسیس می‌شود، 15 دانش‌آموز که در آن مدرسه تحصیل می‌کردند، افرادی بودند که به دربار نزدیک بودند.
حدادی اظهار کرد: در دوره 10 ساله سلطنت مظفرالدین‌شاه، تحولی در حوزه علم در ایران اتفاق می‌افتد و مدارس به سمت مردمی شدن می‌روند. تا دوره قبل از مشروطیت کسانی که در دربار حضور داشتند اگر خیلی باسواد بودند، کتابت و چهار عمل اصلی را در ریاضی می‌دانستند. اولین سفیر ایران در انگلستان میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی بوده که وقتی تمدن آنها را می‌بیند، کتاب «حیرت‌نامه» را می‌نویسد، زیرا تمدن آن کشور خیلی برایش عجیب بوده است.
وی عنوان کرد: در بستر تاریخ ایران نوشتن و خواندن مخصوص افراد خاصی بوده و انقلاب مشروطیت این وضعیت را تغییر می‌دهد. در آن زمان کتابخانه‌ها در دربارها و نزد سلاطین بوده به استثناء کتابخانه آستان قدس رضوی که سازمان یافته است و از زمان نادرشاه، شاه عباس و ناصرالدین شاه، این کتابخانه جای امنی بوده است.
این پژوهشگر تاریخی و اجتماعی افزود: معمولاً در حملاتی که به ایران می‌شده اولین جایی که مورد غارت قرار می‌گرفته، کتابخانه‌ها بوده و نمونه آن کتابخانه شیخ صفی است که به مسکو منتقل می‌شود. همچنین سیده‌ملک خاتون از 376 تا 407 شمسی بعد از وفات همسرش در ری حکومت آرامی ایجاد کرده بوده و در این مدت کتابخانه بزرگی در ری تأسیس و آن را حفظ می‌کند و بوعلی سینا در آن کتابخانه مشغول فراگیری علم و دانش می‌شود و «شفا» از آن کتابخانه خارج می‌شود.
وی از دوران صفویه به عنوان آغاز رونق چاپ و نشر در ایران یاد کرد و گفت: هرچه به دوران پایان سلطنت ناصرالدین شاه نزدیک می‌شویم، مردم دیگر مردم استبدادزده نیستند، در دوران مظفرالدین‌شاه مدارس عمومی ایجاد می‌شود و در این زمینه وقف‌هایی نیز وجود داشته که پایه علمی داشته است. مثلا اگر مردم آب‌انبار یا چشمه وقف می‌کردند، وقف حوزه علمیه هم وجود داشته و اولین کسی که بانی وقف علمی می‌شود، میرزا حسین‌خان سپهسالار است که 40 هزار جلد کتاب را خریداری می‌کند و به مسجدی که می‌خواسته بسازد هدیه می‌کند.
این تهران‌پژوه عنوان کرد: نهضت ساختن مدرسه از مشروطیت شروع می‌شود و همچنان ادامه دارد و خیلی‌ها سعی می‌کنند مدرسه‌سازی کنند، مثلا حسینعلی البرز در زمانی تشخیص می‌دهد که دانشجویان از نظر مالی در مضیقه هستند، بنابراین وامی را در نظر می‌گیرد تا دانشجویان بتوانند از آن بهره‌مند شوند و نیاز مالی خود را برطرف کنند.
وی بیان کرد: وقتی به فهرست کسانی که وقف کرده‌اند نگاه کنید انسان‌های مختلف با نیات متفاوت می‌یابید و بعد از اینکه کتاب این قدرت را می‌یابد که در ایران تکثیر شود و چاپخانه‌ها راه‌اندازی می‌شود، بسیاری از بزرگان وصیت می‌کنند که کتاب‌هایشان را به کتابخانه‌های بزرگ اهدا کنند.
حدادی گفت: حاج‌حسین ملک پس از مدتی درمی‌یابد که همه فرهنگ در کتاب نیست و فعالیت خود را در زمینه نگارگری و نگهداری فرش، تابلو و … هم بسط می‌دهد و حتی آثار نیمه‌کاره کمال‌الملک را هم می‌گیرد و در موزه نگهداری می‌کند و این هوشمندی حاج‌حسین ملک و وجه تمایز او را با دیگران نشان می‌دهد. زمانی ما در ایران چیزی با عنوان تمبر نداشتیم اما حاج‌حسین ملک از دورترین زمانی که تمبر در ایران چاپ می‌شود، جمع‌آوری کرده و در مجموعه خود حفظ می‌کند و این جامعیت حاج‌حسین ملک را در مجموعه میراث ایرانی می‌رساند و برای اینکه مورد دست‌اندازی قرار نگیرد این‌ها را به آستان قدس رضوی، جایی که می‌داند همه سلاطین در برابرش خاشعند، می‌سپارد.
وی با بیان اینکه حاج‌حسین ملک نقطه عطف تاریخ ایران در ثبت و ضبط فرهنگ است، عنوان کرد: ارزش کار حاج‌حسین ملک 100 سال دیگر بیشتر مشخص می‌شود، چون مردم ایران متوجه می‌شوند چه پشتوانه فرهنگی داشته‌اند و حکومت‌ها اجازه ندادند علم به کشور ما برسد و خوشبختانه امروز این اتفاق رخ می‌دهد.
حدادی تصریح کرد: حاج‌حسین ملک، پدر سنت حسنه وقف است و به انسان‌های قبل و بعد از خودش نشان می‌دهد که ما می‌توانیم چندبعدی فکر کنیم و سدشکن باشیم و همین باعث می‌شود امروز اشکال مختلف وقف را در جامعه داشته باشیم.
منبع: ایبنا