میراث مکتوب- جغرافیای حافظ ابرو از آثار گرانقدر تاریخ‌نگار و جغرافی‌نویس برجسته اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم هجری، شهاب‌الدین عبدالله حافظ ابرو است. این اثر مشتمل بر جغرافیای سراسر جهان شناخته شده آن عصر است. کتاب «جغرافیای حافظ ابرو» حاوی دو مجلد است: جلد نخست جغرافیای عمومی جهان به‌ویژه ایالت‌های فارس، کرمان و خوزستان است که پیشتر به طبع رسیده است؛ جلد دوم که از اهمیت بیشتری هم برخوردار است، جغرافیای خراسان بزرگ است و مخصوصا از این حیث که مولف خود از اهالی خواف و ساکن در هرات بوده آگاهی‌های ارزنده‌ای از این مناطق را در بردارد. جلد دوم این کتاب در سال 1399 با مقدمه و تصحیح سیدعلی آل داود به چاپ رسید و اخیرا نامزد سی‌ونهمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در گروه «تاریخ و جغرافیا» شده است. در این باره با سیدعلی آل داود، حقوقدان، نویسنده و پژوهشگر ایرانی گفت‌و‌گویی انجام شده که در ادامه می‌خوانید:
کتاب حافظ ابرو چه نکات ناشناخته‌ای را در جغرافیای بلاد اسلامی آشکار کرده است؟
جغرافیای حافظ ابرو کتاب مفصلی است در دو جلد، جلد اول جغرافیای سراسر کشورهای اسلامی است با تاکید بیشتر روی ایالت فارس و کرمان، درباره هر یک از این دو ایالت اطلاعات گسترده‌ای به دست داده است. اما جلد دوم که به اهتمام نگارنده تصحیح شده و انتشار یافته ویژه خراسان بزرگ است که امروزه بخش‌هایی از آن در کشورهای افغانستان، ترکمنستان و تاجیکستان قرار گرفته است. حافظ ابرو خود از روستای بهدادین خواف برخاسته و در هرات در خدمت امیرتیمور و فرزندش شاهرخ به سر می‌برد. از این رو اطلاعات مندرج در جلد خراسان بسیار مهم و منحصر به فرد و مبتنی بر اطلاعات میدانی و دست اول مولف است و بسیاری از آگاهی مندرج در آن در جای دیگر و منابع دیگر موجود نبوده و شاید بیشترین اهمیت جغرافیای مفصل حافظ ابرو همین قسمت خراسان آن است.
آیا تصحیح دیگری از این متن وجود دارد؟ اگر هست چه تفاوتی با هم دارند؟
بخش هرات جغرافیای حافظ ابرو توسط مرحوم غلامرضا مایل هروی در سال 1349 ش تصحیح شد و به تشویق و تایید شادروان دکتر پرویز ناتل خانلری در شمار انتشارات بنیاد فرهنگ به چاپ رسید اما تصحیح مذکور صرفا بر پایه نسخه خطی کتابخانه ملک صورت گرفته است. تصحیح دیگر همین قسمت به اهتمام خانم کراوولسکی از ایرانشناسان اروپایی صورت گرفته که هر چند تصمیمی معتبر است و همراه با نسخه بدل‌های فراوان، لیکن نام‌برده نیز از عهده خوانش بسیاری از اسامی روستاها و دهات خراسان برنیامده و آنها را بی نقطه به چاپ رسانده است، نشر دیگر همین قسمت توسط دکتر غلامرضا ورهرام صورت گرفته است. اما متن کامل جلد خراسان حافظ ابرو تاکنون منتشر نشده بود و نخستین‌بار است که به اهتمام این جانب تصحیح شده و انتشار یافته است.
لطفا بفرمایید نحوه انجام کار به چه صورت بود و در چه مدت زمانی انجام گرفت؟
من بیش از بیست و چند سال است که سرگرم گردآوری نسخ خطی آثار حافظ ابرو بوده و کار بر روی جغرافیا را از همان سال‌ها شروع کرده‌ام اما نه آنکه تمام اوقاتم مصروف تصحیح این کتاب شده باشد. به تدریج آن را استنساخ کرده و مشکلات آن را بر طرف ساخته‌ام. از بخش خراسان جغرافیای حافظ ابرو نسخه‌های متعددی در دست نیست و شاید حدود 6 نسخه از آن شناخته شده که من در طی سالیان دراز به همه آنها به جز یک نسخه دسترسی پیدا کردم. دو دست‌نویس در کتابخانه بادلیان که از اصالت بیشتر برخوردار است، کتاب تصحیح شده و با دست‌نویس‌های دیگر مقابله شده است.
از آثار حافظ ابرو بگویید که چه کتاب‌هایی نوشته و چه تاثیری بر دیگر تاریخ‌نویسان داشته است؟
حافظ ابرو مورخی پرکار است و آثار مختلفی که نوشته ارزشمند و قابل توجه است. اما بیشتر آثار او در خصوص تاریخ عمومی جهان به روایت مورخان اسلامی است، اگر بخواهیم برای هر بخش از آثار ارزش‌گذاری خاصی کنیم باید گفت مهم‌ترین بخش‌های کار او، تاریخ صد ساله اخیر زندگی اوست که آنها را بر اساس تجربیات شخصی و مطالعه اسناد دیوانی نوشته و مخصوصا آنچه راجع به دوره تیموریان از فرمانروایی امیرتیمور تا اواخر دوران شاهرخ نوشته مهم‌ترین سند تاریخی این دوران به شمار می‌رود و اکثر مورخان همزمان با او و مورخان بعد از کتاب‌ها استفاده کرده و بعضا به رونویسی از نوشته‌های وی پرداخته‌اند. اما راجع به کتاب‌های تاریخ دیگر او باید گفت که وی آنها را با استفاده از آثار مورخان دیگر چون طبری، ابن اثیر و رشیدالدین فضل‌الله نوشته است و طبعا مطالب تازه در آنها کمتر است، اهمیت این دوره از کتاب‌ها به سبب نثر فارسی ساده و بی‌نقص اوست که نمونه کامل و برجسته‌ای از نثر تاریخ‌نگاری عصر تیموریان به شمار می‌آید. از جمله باید به مجموعه تاریخی او و نیز کتاب مهم مجمع‌التواریخ اشاره کرد که بخش‌هایی از هر یک به چاپ رسیده است.
جغرافياى حافظ ابرو اثر فارسى شهاب‌الدين عبداللّه بن لطف‌اللّه بن عبدالرشيد، مشهور به حافظ ابرو، مورخ قرن نهم هجرى، در زمينه جغرافيا و گوشه‌اى از تاريخ ايران و برخى از بلاد اسلامى است، لطفا به طور خلاصه در خصوص جغرافیا و گوشه‌ای از تاریخ ایران و برخی از بلاد اسلامی آن روزگار شرحی بفرمایید.
چنانکه می‌دانیم نگارش کتب جغرافیایی در جهان اسلام از همان اوایل و مخصوصا از قرن سوم هجری آغاز شد و نخستین پیشاهنگان این عرصه چون ابن‌خردادبه و مقدسی و ابن حوقل در شمار اولین کسانی بودند که با استفاده از آثار جغرافیانویسان یونانی آثاری پدید آوردند. حافظ ابرو نیز متعاقب جغرافی‌نگاران فارسی‌نویس چون نویسنده حدودالعالم و نویسنده جهان‌نامه جغرافیای خود را به تشویق شاهرخ میرزا تیموری به فارسی نوشت. او نخست به ترجمه آثار جغرافیایی عربی پرداخت اما در بین کار دریافت که مندرجات آن کتاب‌ها کامل نیست پس خود به تکمیل و تالیف جدیدی پرداخت که در نتیجه حاصل کار او به طور کلی تالیفی جداگانه و بسیار مفصل محسوب می‌شود. البته تا زمانی که همه آثار حافظ ابرو که مورخی بسیار پرکار بوده و در کتابخانه‌های مختلف جهان پراکنده است، گردآوری و شناسایی نشود اظهارنظر قطعی در باب حافظ ابرو و آثارش ممکن نیست. چنانکه مقالات ارزشمند شادروانان دکتر خان بابابیانی و دکتر مهدی بیانی به رغم پژوهش بسیار به سبب عدم دسترسی به همه منابع کافی به نظر نمی‌رسد.
برخی از تاریخ‌پژوهان بر این باورند که کتاب‌های حافظ ابرو درباره تاریخ پیش از اسلام آمیخته با قصه‌هایی است که در تمامی تاریخ‌نگاری‌ها مشاهده می‌شود اما تاریخ پس از اسلام وی کاملا محققانه و بر پایه پژوهش‌هایی بنا شده که در عصر خود بی‌نظیر بوده‌‌اند. دیدگاه شما در این باره چیست؟
این کتاب برای همه کسانی که در حوزه جغرافیای تاریخی ایران و کشورهای همسایه پژوهش و تحقیق می‌کنند جزو منابع دست اول است و طبعا هیچ یک از پژوهشگران این عرصه‌ها از آن بی‌نیاز نیستند. مخصوصا برای محققانی که در باب تاریخ اجتماعی و اقتصادی خراسان قدیم مطالعه و پژوهشی می‌کنند مراجعه به این اثر از واجبات است. نکته دیگر آنکه اگر بنا باشد اثری در خصوص ویژگی‌های نثر تاریخ‌نگاری و جغرافیانویسی دوره تیموریان نوشته شود بررسی آثار حافظ ابرو از جمله همین کتاب جغرافیا از جمله کارهای ضروری است.
منبع: ایبنا