میراث مکتوب – رشیدالدین فضل اللّه پسر عمادالدوله ابوالخیر بن موفق الدوله ( 648 ـ 718 هـ )، دانشمند، پزشک، تاریخ نگار و وزیر سه تن از پادشاهان ایلخانی بود که آثار بسیاری در زمینه های گوناگون مانند تفسیر، فقه، کلام، حکمت، پزشکی، داروسازی و کشاورزی از خود بر جای نهاده است. رشیدالدین در وقفنامۀ ربع رشیدی، آثار خویش را نُه عنوان در شش مجموعه شناسانده که همه به دو زبان فارسی و عربی تدوین شده بوده است: مجموعۀ رشیدیه (مشتمل بر 1. توضیحات رشیدی، 2. مفتاح التفاسیر، 3. مباحث سلطانیه، 4. لطایف الحقایق)، جامع التواریخ، آثار و احیاء، بیان الحقایق، تحقیق المباحث، و اسئله و اجوبه.
از آنجا که فرمانروایان مغول به ثبت احوال و آثار و تاریخ نیاکان و ایجاد هویت تاریخی برای خود، علاقه و توجه زیادی داشتند، تاریخ نگاری در دورۀ ایلخانیان اهمیت و رونقی بی سابقه پیدا کرد، به گونه ای که شمار کتابهای تاریخی تألیف شده در عصر ایلخانیان در مقایسه با دوره های دیگر کم سابقه بوده است، و بر روی هم باید گفت در این دوره که ایران روزگار سختی را می گذراند، آثار علمی و ادبی ارزشمند و فراوانی پدید آمده است.
همین علاقۀ مغولان به تاریخ بود که فرصت بی نظیر تألیف جامع التواریخ را برای رشیدالدین فراهم کرد. مهمترین امتیاز جامع التواریخ متکی بودن آن به اصول علمی به لحاظ استناد به منابع تاریخی و نیز شرح وقایع از قول شهود عینی و راویان معتبر است. جامع التواریخ هم از لحاظ کثرت و اهمیت منابع و هم از لحاظ وسعت موضوع، و نیز وضوح در بیان مطالب و روانی نگارش که نقطۀ مقابل تاریخ وصاف است، در زبان فارسی مانند ندارد. بارتولد در این باره میگوید: جامع التواریخ در واقع یک دانشنامۀ بزرگ تاریخی است؛ دانشنامه ای که در قرون میانه هیچ یک از اقوام آسیا و اروپا نظیر آن را نداشت. امکان تألیف چنین کتابی با شرکت دانشمندان اقوام و ملل گوناگون نشان میدهد که اگر احوال و محیط مساعدتری وجود میداشت فتوحات مغول ـ که اقوام متمدن و با فرهنگ دور را به هم نزدیک کرده بود ـ چه پیامدهای شگرفی میتوانست داشته باشد.
رشیدالدین فضل اللّه نخست به دستور و تشویق سلطان محمود غازان در سال 702 هـ به نوشتن تاریخ اقوام ترک و مغول همت گماشت. این کتاب کمی پس از درگذشت غازان (د: 703 هـ) به پایان رسید و به فرمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو، برادر و جانشین غازان، تاریخ غازانی نام گرفت. آن گاه اولجایتو رشیدالدین را مأمور کرد تاریخ همه مللی را که مغولان با آنان سر و کار داشتهاند بنویسد. از این رو خواجه به تألیف دو جلد دیگر از جامع التواریخ پرداخت که جلد نخست آن شامل بخشهای: 1. تاریخ اولجایتو، 2. تاریخ پیامبران از آدم تا آغاز اسلام تا پایان ساسانیان، 3. تاریخ پیامبر اکرم (ص)، 4. تاریخ خلفا، 5. تاریخ خاندانهای حکومتگر ایران پس از اسلام تا هنگام لشکرکشی مغول، 6. تاریخ دیگر قومها و ملتها (اغوزان، چینیان، هندیان، بنیاسرائیل، فرنگان، و پاپها)، و جلد دوم آن نیز دربرگیرندۀ صور الاقالیم و مسالک الممالک بود، و این سه جلد بر روی هم جامع التواریخ نامیده میشد، و بدین طریق در سال 710 هـ بنا به گفته کارل یان، نخستین تاریخ عالم به فارسی فراهم آمد.
از میان این بخشها، تاریخ اولجایتو (بخشی از جلد دوم)، و صور الاقالیم و مسالک الممالک (تمامی جلد سوم) به دست ما نرسیده و یا تاکنون یافته نشده است. از نظر برخی از محققان، گمان اینکه بخشی از جلد دوم، و تمامی جلد سوم هرگز تألیف نشده باشد، بنا به دلایلی منتفی است.
طبیعی است که رشیدالدین در تألیف عظیم تاریخی خود از نوشته های دیگران سود جسته و متون تاریخی فارسی و عربی و نیز دیگر زبانها از مهمترین مآخذ او در تألیف و تدوین جامع التواریخ بوده است. اما به احتمال نزدیک به یقین تمامی تاریخ مبارک غازانی (جلد نخست جامع التواریخ) پرداخته و نوشته یا تقریر کرده خود خواجه رشیدالدین فضل اللّه است.
در پاره ای از تحقیقات به متونی که بخشهایی از جامع التواریخ به احتمال از روی آن برنویسانده یا اقتباس شده، اشاره شده است. این در حالی است که در کتاب جامع التواریخ سهم ابتکار و تدبیر و تلاش سازنده رشیدالدین در گرد آوردن و آماده ساختن و بهره گرفتن از منابع گوناگون و تلفیق و تدوین مطالب، به ویژه در تاریخ مبارک غازانی و بخشهایی از تاریخ اقوام و ملل عالم آشکار است. اگر رشیدالدین از آثار پیشینیان سود جست، تألیفی عظیم و نفیس و نمونه ای ارزنده از تاریخ نگاری برای آیندگان بر جای گذاشت و تحول و نگرش تازه ای در این کار پدید آورد، و به گفتۀ ادوارد براون به برکت این کارِ رشیدالدین است که دورۀ ایلخانان از لحاظ سیر تکاملی علم تاریخ و برآمدن مورخان توانا بر سایر ادوار، امتیازی خاص دارد.
جامع التواریخ (بخش مغول) بر پایۀ معتبرترین دستنوشتهای این اثر در ایران و جهان تصحیح و به همراه تعلیقات و یادداشتهایی از سوی مصححان فراهم آمده است. استخراج نمایه های گوناگون و واژگان مغولی ـ ترکی نیز از جمله ویژگی های این اثر است که می تواند مورد استفاده خوانندگان و اهل تحقیق قرار گیرد.
با انتشار این بخش از جامع التواریخ، کلیۀ بخشهای موجود از این اثر ارزشمند از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی)، جلد اول، تصحیح و تحشیه: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 691 صفحه، شمارگان: 500 نسخه، بهای دوره (4 جلدی) با جلد شومیز: 2050000 ریال، بها با جلد سخت: 2450000 ریال، قطع: وزیری، 1394.