میراث مکتوب – نشست «گرامیداشت روز میراث مکتوب (با نگاهی به چاپ جدید جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی)» همزمان با گرامیداشت روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» با حضور محمد روشن، مصحح جامع التواریخ، محسن جعفری مذهب، عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، یوسف الهادی، پژوهشگر نسخ خطی و اکبر ایرانی، مدیر عامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب در سرای اهل قلم بیست و نهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برگزار شد.
ویژگی های منحصر به فرد جامع التواریخ
دکتر محسن جعفری مذهب که مدیریت نشست را بر عهده داشت، در ابتدا گفت: قریب 800 سال از تاریخ حضور مغولان در ایران گذشته و در این دوره علاوه بر خونریزی ها و جنگ هایی که مغولان داشته اند، باعث تألیف برخی آثار جغرافیایی و تاریخی شده اند که نمونه ای از آن را که از روی نسخه های مختلف گردآوری کردند جامع التواریخ است. این اثر به مرور در طی سی سال گذشته منتشر شده است.
جعفری مذهب با اشاره به ویژگی های کتاب جامع التواریخ اظهار کرد: جامع التواریخ از جهاتی بسیار منحصر به فرد است؛ نخست اینکه جامع التواریخ اولین تاریخ در جهان است که بین اجزای تاریخ عمومی، تناسب ایجاد کرده و دوم اینکه از منابع اقوام استفاده کرده است. پژوهشگران بر این نظر متفق القول هستند که جامع التواریخ اولین تاریخ جهانی با معنای صحیح علمی است.
عضو هیات علمی اسناد و کتابخانه ملی ادامه داد: امروز جا دارد از برخی کسانی که زحمت کشیدند قدردانی کنیم که یکی از این افراد کارل یان است. امسال سی امین سال درگذشت کارل یان بود. این پژوهشگر برخی از این نسخ را عکسی و برخی دیگر را تصحیح و به زبان آلمانی ترجمه کرد و جای قدردانی از او خالی است. من پیشنهاد می دهم 6 مارچ یا هفتم فروردین که سالگرد تولد این پژوهشگر است برای او بزرگداشتی برگزار کنیم. همچنین سال آینده هفتصدمین سال درگذشت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است که این دانشمند و آثار ناشناختۀ او مانند رساله ها و آثار تاریخی باید بهتر معرفی شود.
وی ادامه داد: هم اکنون موجی از ترجمۀ جامع التواریخ به راه افتاده است و امیدواریم در سال های آینده ترجمه های بیشتری از جامع التواریخ منتشر شود.
محمد روشن، مصحح مجموعۀ جامع التواریخ نیز در این نشست به زندگی و آثار خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی اشاره کرد و گفت: خواجه رشیدالدین فضل الله طبیب همدانی از وزرا و مستوفیان و رجال معروف و بزرگ عهد ایلخانیان مغول به سالهای حدود 645 – 718 ه.ق می زیسته است. استاد مجتبی مینوی بر مبنای نوشتۀ خود خواجه رشیدالدین در کتاب بیان الحقایق که گفته است امسال که 710 ه.ق است من شصت و دو سال دارم، تولد او را 648 ه.ق آورده است.
پدر خواجه رشیدالدین ابوالخیر که لقب عمادالدوله و نیای او که لقب موفق الدوله داشتند، همراه عموی پدرش رئیس الدوله با خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت دربار اسماعیلیان الموت و پزشکی بودند. بنا بر نوشتۀ خواجه رشیدالدین که آنان را «اطبای بزرگوار» می خواند، نه به دلخواه بلکه به غیر اختیار به آن ملک افتاده بودند، و از آن روی از ملازمت ملاحده ملول و متنفر شده بودند به هواخواهی هولاگو هرچه تمامتر بود؛ هولاگو ایشان را تمامت نوازش فرمود و آنان را ملازم حضرت خود گردانید و تا غایت همواره ایشان و فرزندان ایشان ملازم و متقرب حضرت هولاگوخان و خاندان نامدار او بودند. متن سخنرانی استاد محمد روشن را به دستخط ایشان اینجا ببینید.
اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب نیز در این نشست با اشاره به تصویب روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» در تقویم بیان کرد: روز 19 اردیبهشت روز میراث مکتوب در تقویم نامگذاری شده است و مرکز پژوهشی میراث مکتوب هرساله در نمایشگاهی نشستی برپا می کند و دربارۀ مهم ترین کتابی که در سال منتشر کرده صحبت می کند.
وی ضمن قدردانی از استاد محمد روشن به دلیل تصحیح مجموعه مجلدات جامع التواریخ افزود: استاد روشن از سال 1384 مشغول تصحیح این اثر هستند که تازه ترین مجلدی که از این کتاب منتشر شده است به تاریخ مغول (مبارک غازانی) اختصاص دارد.
دکتر ایرانی سپس به اهداف تأسیس مرکز پژوهشی میراث مکتوب اشاره کرد و گفت: مرکز پژوهشی میراث مکتوب در سال 1372 در دفتر معاونت فرهنگی وزارت ارشاد کار خود را آغاز کرد و در آن زمان با توجه به اهمیت احیای متون خطی، بزرگانی چون مرحوم دانش پژوه و ایرج افشار با جان و دل از این طرح حمایت کردند.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به مشکلاتی که بر سر راه تصحیح متون در کشور وجود دارد، بیان کرد: متأسفانه ضعف‌های بسیاری در تصحیح نسخ خطی در کشورمان وجود دارد، اما با این همه نهضت احیای نسخ خطی در ایران شکل گرفته است. در این باره فهرستواره هایی به چاپ رسیده و جای آسیب شناسی و بحث در این حوزه بسیار است.
نسخه ای از مثنوی که در صندوق نگهداری می شود
وی با توجه به مشکلات تصحیح متون در نظام آموزش عالی افزود: بسیاری از دانشجویان علاقه مند به بررسی نسخ خطی در پایان نامه‌ها خودشان هستند، اما متأسفانه دانشگاه ها این موضوعات را نمی‌پذیرند و اگر موضوع تصحیح نسخ خطی مورد پذیرش دانشگاه نیز واقع شود، به دلیل کمبود تجربۀ استاد و متون مورد نیاز، دانشجویان در انجام و به سامان رساندن پایان‌نامه‌هایشان با ناکامی مواجه می شوند.
وی با اشاره به تدریس چند واحد درسی تصحیح متون در برخی از دانشگاه‌های کشور مانند دانشگاه شهید بهشتی و اصفهان اظهار کرد: مسألۀ دیگر قابل بررسی در احیای نسخ خطی تجهیز کتابخانه‌ها در امر نسخ خطی است. به عنوان مثال از جامع التواریخ نسخه های دیگری نیز وجود دارد، که ما از وجود آنها بی‌اطلاع هستیم. بعد از دیجیتالی شدن تصاویر نسخ خطی از سوی کتابخانۀ مجلس، کتابخانه‌های دیگری مانند کتابخانۀ ملی و ملک به این کار مهم اقدام کردند، البته هنوز اقدامات ناتمام دراین باره وجود دارد که کمک‌‌های دولتی را می طلبد.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب گفت: با این حال کارهای انجام نشده در زمینۀ احیا و تصحیح متون خطی بسیار است. برای مثال اخیراً نسخه هایی از مثنوی در کتابخانۀ مینوی بررسی شد که در صندوق کتابخانه نگهداری می شود و زمانی که من باخبر شدم این نسخه داخل صندوق است بسیار متأثر شدم.
جامع التواریخ در راه ثبت در یونسکو
وی با اشاره به سایر تألیفات خواجه رشیدالدین فضل‌الله، گفت: خواجه رشیدالدین فضل‌الله، به جز جامع التواریخ رسائل اجتماعی و قرآنی نیز دارد که پنج جلد از رسائل وی با تصحیح استاد هاشم رجب زاده به انجام رسیده و نشر میراث مکتوب نیز آنها را با عنوان «رشیدیه» منتشر کرده است.
وی ادامه داد: خوشبختانه پروندۀ جامع التواریخ در کمیتۀ حافظه جهانی برای ثبت در یونسکو مطرح شده و هم اکنون در مراحل نهایی به سر می‌برد. امیدواریم با ثبت این اثر در یونسکو، یکی دیگر از مظاهر تمدن اسلامی به جهان معرفی شود.
یوسف الهادی، پژوهشگر نسخ خطی (از کشور عراق) در پایان این نشست به ویژگی های جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی) اشاره کرد و گفت: تاریخ مبارک غازانی چهارجلد است که دو جلد مخصوص رشیدالدین و جلد سوم برای نسخه بدل ها و جلد چهارم به فهارس اختصاص دارد.
وی نسخۀ موجود در کتابخانۀ ایاصوفیا را بهترین نسخۀ جامع التواریخ دانست و گفت: نسخۀ ایاصوفیا کاملترین نسخه از جامع التواریخ است که در جهان عربی منتشر شد و باقی نسخه ها ناقص و به قبایل ترک و مغول اختصاص دارد. نسخۀ ایاصوفیا برای جبران نقصی که در جهان عرب وجود دارد تکمیل کننده است.
گزارش تصویری این نشست را اینجا مشاهده کنید.