میراث مکتوب- چهار نسخه از قدیمی‌ترین نسخ خطی کتابخانۀ وزیری یزد، از کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی، ثبت فهرست آثار ملی ایران شد. این تازه‌ترین خبر از یک کتابخانه با قدمتی کهن در سرزمین کویر است. یک جلد قرآن کریم به کتابت سال 712 قمری، نسخۀ «المختارات من الرّسائل» در موضوع ادبیات فارسی با تاریخ کتابت 693قمری، «جامع الافتراق و الاتفّاق لصنعه التریاق» در موضوع طب به کتابت 670 قمری و «نزهه الانفس و روضه المجلس» با تاریخ کتابت 590 قمری در ادبیات عرب، عناوین این نسخه‌های نفیس است. در این ارتباط با رئیس اداره کتابخانه و موزۀ وزیری یزد به گفتگو پرداختم.دکتر محمدرضا ملک‌ثابت ثبت نسخ خطی در فهرست آثار ملی ایران را در استان یزد بی‌سابقه می‌داند. از او می خواهم از نُسخ ثبت شده در این فهرست بگوید که او پیش از هر اثر، به معرفی نسخۀ قرآن کریم می‌پردازد و می‌گوید: این نسخه که با شمارۀ 2806 در کتابخانۀ وزیری یزد ثبت شده، به دست جلال جعفری، شاعر، منقبت‌سرا و خوشنویس طراز اول قرون 7 و 8 قمری و از شاگردان یاقوت مستعصمی در سال 712 قمری به خطی نسخ کتابت شده است. او با تأکید بر اینکه این یک نسخۀ کامل از قرآن کریم است، ادامه می‌دهد: این نسخه بسیار نفیس، دارای تذهیب و متعلق به دوره ایلخانی است که در 208 برگ در کاغذ سمرقندی کتابت شده است.
اما این نسخه نیز مانند بسیاری از نسخه‌های خطی این کتابخانه و کتابخانه‌های وابسته به آستان مقدس رضوی، نشانی از وقف را با خود به همراه دارد و آن هم وقفنامهای است که در صفحۀ پیش از آغار متن نوشته شده است: «وقف شرعي نمود واقفِ موفق، آقاي مهدي اخوان سيگاري، تاجر يزدي فرزند ارجمند حاج‌علي‌اکبر سيگاري، اين قرآن مجيد را بر کتابخانه وزيري(عمومی) جنب مسجد جامع کبير يزد، مشروط آنکه از کتابخانه بيرون نبرند تحريراً في شهر ربيع الثاني يک هزار و سيصد و هشتاد و دو هجري قمري»
بازماندۀ تاراج مغول
«المختارات من الرّسائل» به معنای برگزیده‌ای از نامه‌ها و به کتابت 17 محرّم 693 قمری، دیگر نسخۀ این جمع است که نامش به تازگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از افتخارات آن این است که منحصربه فرد است و در سراسر جهان از آن تنها یک نسخه وجود دارد و آن نیز در کتابخانۀ وزیری با شمارۀ 3907 نگهداری می‌شود. ملک‌ثابت در معرفی این نسخه می‌گوید: «گردآورندۀ این نسخه مشخص نیست اما ایرج افشار، که از اولین محققان این اثر است و از آن کتاب چاپ عکسی تهیه کرده، احتمال داده که کاتب یعنی محمودبن بختیار اتابکی خود گردآورندۀ اثر است»
«”المختارات من الرّسائل” مجموعه‌ای از منشآت، فرمان‌ها، احکام دیوانی، شرعی و عرفی از سده‌های پنجم تا هفتم قمری است که بازمانده از تاراج مغول است. کتاب‌هایی از این دست که شوربختانه در کتابخانه‌های ایران بسیار کمند، باید بسیار نازنین باشند که از دستبرد روزگار و مردم روزگار و گزمه‌های یورشگر به سلامت جسته‌اند». این را ملک‌ثابت می‌گوید و ادامه می‌دهد: معدود کتاب‌هایی با عنوان منشآت در قرن هفتم و حتی پس از آن وجود دارد و این نسخه هم علاوه بر اصالت، سالم و کامل است و به خطی نسخ بر کاغذ سمرقندی کتابت شده است. این نسخه نخستین بار به کوشش زنده‌یاد ایرج افشار، به صورت چاپ عکسی در سلسله پژوهش‌های انجمن آثار ملّی در سال 1355 شمسی به چاپ رسیده است و او در یادداشتی برای آن انجمن که در دیباچۀ چاپ عکسی آمده، نوشته است: «اخیراً که در یزد بودم، نسخه‌ای بسیار نفیس از مجموعه منشآت دوران سلجوقی و مغولی به فارسی دیدم که در693 قمری کتابت شده و از اهمّ نسخی است که در این موضوع به زبان فارسی وجود دارد و حقّاً یکی از آثار ملّی و از اسناد تاریخی ایران است و چون طبق تحقیقی که کرده‌ام و آقای دانش‌پژوه هم تأیید کردند، دیگر نسخه‌ای از آن نیست.»
ملک‌ثابت به برخی از ویژگی‌های این کتاب از قول مرحوم ایرج افشار اشاره می‌کند و می‌گوید: در این مجموعه، تعدادی از منشورها و احکام پادشاهان سلجوقیان عراق و نیز انشاء نامه‌های وزیران و بزرگان و منشیان آنان درج شده است؛ بسیاری از اسناد و نوشته‌های آن دربردارندة آگاهی‌های سودمند دربارة جغرافیای تاریخی عراق، اصفهان، آذربایجان، همدان، گلپایگان، بروجرد و ساوه است؛ در بیشتر نامه‌ها، واژه‌ها و اصطلاحاتی دیده می‌شود که به بازیابی و افزوده شدن شواهد لغوی زبان فارسی کمک می‌کند؛ اطلاعاتی دربارة طبقات اجتماعی، اوقاف، مدارس و نیز اصطلاحات صوفیان دارد؛ در آن اشعاری از خود منشیان یا دیگر شعرای پارسی‌گوی آمده که شاید در کتاب‌های دیگر نباشد و دیگر اینکه نامه‌ها، منشآت و نوشته‌های دبیران و منشیان نامی سده‌های 5 تا 7 هم در این مجموعه آمده است.
«جامع الافتراق و الاتفّاق لصنعه التریاق»، در موضوع طب از نورالدّین ابوالحسن علی بن عبدالعظیم انصاری سومین اثر این مجموعه است که در دهة سوم محرّم 669 قمری تألیف شده و اینکه تنها یک سال پس از تألیف در 670 قمری به دست عبدالملک بن ابن‌الفتح بن منصور مبنجی (عرف بالعین تایی) از روی نسخة به خطّ مصنّف کتابت شده است، به آن امتیاز ویژه ای داده است.
ملک‌ثابت در ارتباط با این اثر می‌گوید: از این کتاب 6 نسخة کامل در کتابخانه‌های مرکزی آستان قدس رضوی، برنستون آمریکا، مرکزی دانشگاه تهران، ملک فیصل ریاض، ملّی تهران و وزیری یزد وجود دارد و نسخه‌ای ناقص هم در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران از آن دیده شده است که در هریک از این کتابخانه‌ها به نامهای گوناگون آمده و نسخۀ وزیری نیز به نام «الجامع لصنعه التریاق» به شمارۀ ثبت 647 قدیمی‌ترین این نسخ است که می‌تواند به منظور تصحیح، نسخۀ اساس در نظر گرفته شود.
یکی در آلمان و دیگری در یزد
«نزهه الانفس و روضه المجلس» آخرین عضو این خانوادۀ چهار نفره است. این اثر در موضوع ادبیات عرب به دست ابوسعید محمّدبن علیّ بن عبدالله العراقی(468-561ق) معروف به «ابن حمدان» تألیف شده و تنها 29 سال پس از درگذشتِ او در سال 590 قمری، توسط عبدالملک بن ابن الفتح بن منصور مبنجی کتابت شده است. ملک‌ثابت این اثر را هم ممتاز می‌داند و می‌گوید: «از این اثر فقط دو نسخه باقی مانده که یکی چنان که بروکلمان، خاورشناس و عرب‌شناس آلمانی، گفته در شهر گوتا در آلمان نگهداری می‌شود و دیگری هم در کتابخانة وزیری یزد».
او ادامه می‌دهد: این نسخه به شمارۀ ثبت 49 در کتابخانۀ وزیری یزد به ثبت رسیده است و از ویژگی‌های خاص این اثر وجود چندین مهر تملک به سال‌های 953قمری ، 1004قمری و 1045قمری است.
محمدرضا ملک‌ثابت، رئیس ادارۀ امور کتابخانه و موزۀ وزیری یزد نکته‌ای جالب در میان سخنان خود می‌گوید و آن این که وقتی چند ماه قبل نسبت به ثبت این آثار در فهرست آثار ملی ایران، به عنوان مجموعه‌ای از ممتازترین، نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین آثار خطی در کتابخانۀ وزیری اقدام می‌کند، در این فاصله تا ثبت آثار، مجموعه‌های دیگری نیز به این کتابخانه اهدا می‌شود که نفیس‌تر و قدیمی‌تر از آنها است! و این یعنی وقف، چشمه‌ای همیشه جوشان است که آن به آن نو می‌شود و تو هر دم از نو باید از آن بگویی.
فرشته صداقت حسن‌زاده
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه آستان قدس رضوی