میراث مکتوب- “خراسان” واژه‌ای پهلوی در ادبیات کهن ایران زمین باستانی، به معنای محل طلوع خورشید یا مشرق در برابر مغرب یا خاور است که امروزه نه فقط ناظر بر جغرافیایی خاص بلکه اشاره محتوایی به گستره پهناور فرهنگی با دیرینه تحولات اجتماعی پیوسته و تداوم مبارک زیست فرهنگی از دو هزار سال پیش تاکنون است.
این مهم در طول این تاریخ بسیار طولانی و پرمحتوا به ویژه ظرف سده اخیر که منطقه غرب آسیا همچون دیگر نقاط جهان دستخوش تحولات ساختاری ژئوپولیتیکی و قبض و بسط مرزهای جغرافیایی با تاسیس کشور دولتهای جدید شده، بیش از پیش مورد توجه فرهنگ‌دوستان آشنا با فلات فرهنگی ایران، عالمان و اندیشمندان علوم اجتماعی و بطور کلی مطالعات حوزه فرهنگی قرار گرفته است.
این حساسیت علمی فرهنگی، بدون هرگونه شائبه سیاسی یا قومی فقط در پی تشخیص، بازتعریف، حفظ و استمرار عناصر هویتی فرهنگی مشترکی میباشد که ذیل “خراسان” در اقلیم ایران فرهنگی در طول هزاره‌های پیشین سبب‌ساز ثبات و آرامش اجتماعی درونزا، شکوفایی خلاقیتهای علمی و ادبی و وحدت و انسجام محیط زیستی انسانی زاینده، درخشان و قابل الگوبرداری بوده است.
بر این اساس “خراسان‌شناسی” عنوان یک زیررشته پژوهشی در چارچوب علوم اجتماعی با تکیه بر تاریخ و مطالعات فرهنگی است که از سوی دانشجویان، استادان دانشگاهی و صاحبنظران این عرصه نه تنها در ایران بلکه در حوزه کشورهای میراثدار خراسان فرهنگی بزرگ مورد توجه و پیگیری قرار گرفته است.
طبیعی است که خراسان و خراسانیان در چارچوب مرزهای سیاسی ایران با حفظ این نام باستانی و فرهنگ برآمده از آن، نه تنها بیشترین تکاپو را برای اجرای برنامه‌های پژوهش عملی در این عرصه داشته باشند بلکه به تاسیس تشکلهای فرهنگی و مطالعات تخصصی در حوزه خراسان‌شناسی راغب باشند.
سه سال پیش در همین راستا شورای فرهنگ عمومی خراسان رضوی با تاکید بر اهمیت بازشناسی میراث مشترک خراسان فرهنگی بزرگ رای به تاسیس مرکز خراسان‌شناسی داد و وظیفه اقدامات عملی و اجرایی آن را به دست متخصصان فن در دانشگاه فردوسی سپرد.
مرکز پژوهشهای خراسان‌شناسی
سرپرست مرکز خراسان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد به تاسیس این مرکز ذیل حوزه ریاست همین دانشگاه اشاره و بیان کرد: مرکز خراسان‌شناسی در پی آن است که با همکاری و همراهی ارگانها و سازمانهای مردم‌نهاد، مطالعات و پژوهشهای حوزه‌های مختلف تاریخی، جغرافیایی، ادبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خراسان را مدیریت و راهبری نماید.
دکتر سلمان ساکت در گفتگو با خبرنگار ایرنا افزود: همچنین این مرکز پژوهشی مدیریت و هدایت برنامه‌ریزی برای فعالیتهای گسترده فرهنگی و اجتماعی را درباره خراسان کهن بر عهده دارد.
وی ادامه داد: با توجه به اهمیت بازشناسی میراث مشترک خراسان و همچنین تأکید مهر ماه سال ۱۳۹۸ استاندار وقت خراسان رضوی مبنی بر تاسیس مرکز خراسان‌شناسی در نشست شورای استانی فرهنگ عمومی، اینک رسالت کار علمی بر روی وجوه مختلف خراسان کهن بر عهده دانشگاه فردوسی است لذا این مرکز آموزش عالی گامهای آغازین را برای تاسیس مرکز خراسان‌شناسی برداشت.
رییس گروه موزه‌ها، آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد به مسئولیت این گروه برای پیگیری و فراهم آوری تمهیدات لازم برای آغار کار مرکز خراسان‌شناسی اشاره و بیان کرد: پس حدود ۱۸ ماه فعالیت و نشستهایی چند برای تنظیم و تدوین اساسنامه، سرانجام اسفند ماه پارسال اساسنامه مرکز خراسان‌شناسی در چارچوب چهاردهمین نشست هیات امنای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی خراسان رضوی طرح و تصویب شد.
وی گفت: همچنین در قالب تفاهمنامه دانشگاه فردوسی و شهرداری مشهد مکانی در منطقه سه‌راه ادبیات این شهر به عنوان محل استقرار مرکز خراسان‌شناسی اختصاص یافت که به زودی طی مراسمی با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری گشایش خواهد یافت.
دکتر ساکت افزود: ظرف روزهای اخیر در همین راستا رییس دانشگاه فردوسی طی احکامی جداگانه “دکتر عبدالنبی ستارزاده” عضو آکادمی علوم تاجیکستان، “دکتر عبدالغفور آرزو” رییس آرشیو دیپلماتیک وزارت خارجه افغانستان “دکتر حمید احمدی و حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی مهدوی‌راد” اعضای هیات علمی دانشگاه تهران، “دکتر حسین معصومی همدانی و دکتر صفر عبدالله” اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، “دکتر صادق واعظ‌زاده” عضو هیات علمی دانشگاه تهران و شورای عالی انقلاب فرهنگی، “مهندس سیدمحمد بهشتی” عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری و عضو پیوسته فرهنگستان هنر و “دکتر محمدجعفر یاحقی” استاد ممتاز دانشگاه فردوسی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی را به عنوان “اعضای شورای سیاستگذاری مرکز خراسان شناسی” منصوب کرد.
خراسان فرهنگی بزرگ
پهنه تاریخی خراسان از زمان هخامنشیان و بطور واضحتر از دوره پادشاهی ساسانیان به این طرف گرچه همواره در حال جذر و مد و تغییر وسعت سرزمینی بوده اما به واقع جغرافیایی تاریخی از فرهنگ یکپارچه اقوام گوناگون را در محدوده‌ای از “کرانه‌های جنوب شرقی دریای مازندران تا جنوب افغانستان امروزی، ماوراءالنهر و کوهستانهای پامیر و هندوکش” به تصویر می‌کشد.
خراسان فرهنگی بزرگ در طول هزاره‌های پیشین نه تنها جغرافیایی از فرهنگ و آداب و رسوم مشترک ساکنان این بخش از جهان بوده بلکه توان آفرینشگری فکری و فرهنگی خراسان، صدها عالم دانشمند، ادیب، شاعر، سیاستمدار فرهیخته و شخصیت ممتاز اندیشمند را به بشریت هدیه داده و بر ذهن و زندگی و تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی همسایگان خود از چین در شرق تا مرزهای اروپا در غرب عالم در مسیری تاریخی، صاحب نفوذ و تاثیرات زاینده بوده است.
“نیشابور، مرو، سمرقند و بخارا، توس، بلخ و هرات تا قندهار” مرکزیتهای محوری جغرافیای تاریخی خراسان فرهنگی بزرگ و “ابومسلم خراسانی، سلطان العارفین بایزید بسطامی، خوارزمی، مسلم بن حجاج نیشابوری صاحب کتاب صحیح مسلم، یعقوب لیث صفاری، رودکی پدر شعر پارسی، محمد بخاری نویسنده کتاب صحیح بخاری، فارابی، حکیم ابوالقاسم فردوسی، شیخ ابوسعید ابوالخیر، ابوریحان بیرونی پدر علم انسانشناسی، شیخ‌الرییس حکیم ابوعلی سینا، شیخ‌الطایفه شیخ محد توسی، ناصر خسرو قبادیانی بلخی، خواجه عبدالله انصاری، خیام، امام محمد غزالی، سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجه نصیرالدین توسی، مولوی بلخی، نادرشاه افشار” برخی از نادره‌های دوران، چهره‌های شهیر جهانی و نامهای درخشان تربیت شده در این خطه فرهنگی بی‌همتا هستند.
سرپرست مرکز خراسان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید: خراسان بزرگ از دیرباز مهد فرهنگ، تمدن و رکن رکین ایران‌زمین بوده، هرچند امروزه هر بخش از این سرزمین متعلق به کشوری است و در ایران نیز به سه استان مجزای خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی تقسیم شده است.
دکتر ساکت در ادامه گفتگو با خبرنگار ایرنا افزود: پیوستگی تاریخی و فرهنگی دیرینه، این تکه‌های از هم جدا افتاده خراسان بزرگ را به یکدیگر و به کلیت ایران پیوند می‌دهد.
وی ادامه داد: مهمترین عامل این پیوند “زبان و ادب فارسی” میباشد که خراسان خاستگاه آن است چنانکه در این سرزمین بالیده و از آنجا به دیگر مناطق شرق و غرب از آسیای صغیر و بالکان تا شبه‌قاره هند و حتی مناطق غربی چین گسترش یافته است.
رییس گروه موزه‌ها، آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد گفت: مردم خراسان بزرگ را همچنین تاریخ مشترک و عناصر فرهنگی همچون آداب و رسوم، هنرهای گوناگون، معماری و علوم مختلف به مثابۀ خانواده‌ای بزرگ و فرهنگی در کنار یکدیگر نگه می‌داشته است.
وی گفت: بر این اساس مرکز خراسان‌شناسی دانشگاه فردوسی اهدافی شامل “شناساندن جریانهای شاخص و تاثیرگذار علمی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی در خراسان فرهنگی، تاکید بر شناخت فرهنگ بومی برای رسیدن به خودباوری، بازشناسی هویت فرهنگی تاریخی خراسان کهن و حرکت به سوی تقویت و شکوفایی بیشتر آن، جهتدهی و انسجام‌بخشی به پژوهشها و فعالیتهای گوناگون در حوزه خراسان‌شناسی، تسهیل تعاملات و مناسبات منطقه‌ای با استانهای همجوار و کشورهای حوزه خراسان فرهنگی، تبیین سهم خراسان بزرگ در تمدن سرزمینی ایران، آسیای میانه و کشورهای منطقه و مرجع ارائه نظرات تخصصی و معتبر برای تصمیم‌گیری در خصوص خراسان فرهنگی” را به عنوان برنامه عمل تعریف کرده است.
منبع: ایرنا