میراث مکتوب – نسخه خطی و مصور هزار و یك شب، محفوظ در كاخ گلستان، واپسین نسخه خطی مصور فارسی در سطح درباری و یكی از فاخرترین آنهاست كه در دورۀ قاجار تدوین شده است.
این نسخه به مدیریت هنری ابوالحسن غفاری معروف به صنیع الملك (د. 1283ق/ 1867م) و با همكاری سی و چهار هنرمند نگارگر، مذهب، جلدساز و صحاف در طی هفت سال (1269ـ1276ق/ 1853ـ1860م) به انجام رسیده است. گر چه نام برخی از هنرمندان فعال در این پروژه بر ما معلوم است، ولی نام نگارگران آن همواره در زیر سایه سنگین نام صنیع الملك، نقاش باشی دربار ناصری، پنهان مانده است.
پژوهش حاضر براساس این فرضیه شكل گرفته است كه نگارگران ناشناس نسخۀ خطی هزار و یك شب، از میان هنرمندان برجسته دیگر رشته های هنری، خاصۀ تصویرگری كتب چاپ سنگی، برگزیده شده بودند و اگر در این نسخه نامی از آنها نیست، می توان، براساس شباهت های ساختاری میان تصاویر چاپ سنگی و نگاره های این نسخه خطی، نام و نشان آنها را یافت. این پژوهش با بهره گیری روش توصیفی ـ تحلیلی و مطابقت برخی نگاره های نسخه خطی هزار و یك شب با تصاویر چاپ سنگی كتاب رموز حمزه (چاپ 1274ق/ 1857م) در پی یافتن پاسخ این سوال است كه آیا تصویرگر كتاب چاپ سنگی رموز حمزه میتواند یكی از نگارگران گمنام این نسخه باشد یا خیر.
برای این پژوهش، حدود دوازده هزار تصویر چاپ سنگی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت سه تصویر از كتاب رموز حمزه (1274ق/ 1857م)، اثر میرزا حسن اصفهانی و سه نگاره از نسخه هزار و یك شب، از میان بیش از سه هزار نگاره نسخه خطی هزار و یك شب، برای این پژوهش انتخاب شده است.
شباهتها در ساختار بصری و طراحی تصاویر چاپ سنگی منتخب كتاب رموز حمزه و نگارههای منتخب نسخه خطی هزار و یك شب، این نظریه را تقویت میكند كه میرزا حسن اصفهانی یكی از نگارگران نسخه خطی هزار و یك شب بوده است.
متن کامل این مقاله به قلم علي بوذری و اصغر جوانی که در شمارۀ جدید آینۀ میراث سال سيزدهم، شماره 2 (پياپی 57)، پاييز و زمستان 1394 منتشر شده است اینجا بخوانید.