میراث مکتوب- قدیمی ترین منبع درباره ابدال ادویه، «کتاب فی ابدال الادویة المفردة و الاشجار و الصموغ و الطین» (تالیفِ فیثاغورث، قرن 6 پیش از میلاد ) است.
درباره ابدال ادویه کتابهای مهم عربی و فارسی نوشته شده است. مانندِ: «الابدال لما عدم فی الحال» (عربی)؛ «رساله فی ابدال الادویة التی تنفقده وجودها فی الوقت الحاضر»(عربی)؛ «رساله بدل ادویه» (فارسی، تالیفِ: معصوم خان بن حکیم کریم الدین شیرازی)؛ «مفتاح الخزائن» (فارسی؛ تالیفِ: علی بن حسین معروف به قاضی زین العطار انصاری که رساله دوم این کتاب درباره ابدال ادویه و مصطلحات است)؛ «کتاب الفتح فی التدواری من جمیع صنوف الامراض و الشکاوی» (عربی، تالیفِ: ابوسعید ابراهیم بن ابی سعید المغربی العلایی) نسخه خطی آن در «کتابخانه دارالعلوم دیوبند» و «کتابخانه مرکزی حکیم محمد سعید» در «دانشگاه همدرد» (دهلی) است.
دو استاد طب یونانی در هندوستان تخصصشان ابدال ادویه است: آقای دکتر شمیم ارشاد اعظمی مدیرِ گروه علم الادویه در «دانشکده ایالت اُتّرپَرَدیش در طبی یونانی» در شهر اله آباد و آقای پروفسور حکیم عبدالودود (مدیر «موسسه ملی طب یونانی» در بنگلور).
در «موسسه ملی طب یونانی» تحقیقی زیر نظر پروفسور عبدالودود از سوی خانم شایسته پروین در سال 2016 انجام گرفت با عنوانِ:
Evaluation of concept of Abdal e Advia(Drug Substitution) with Reference to the Literature and Certain Scientific Parameters.
در این آزمایش جوزماثل و اجوائن خراسانی به طور نمونه انتخاب شدند. معلوم شد که در مقایسه با اجوائن خراسانی در جوزماثل آتروپین زیاد است. وقتی این آزمایش با نظریات طب قدیمی یونانی مقایسه شد معلوم شد که مزاج جوزماثل، در درجه چهارم گرم خشک است. به همین ترتیب در مقدار هم تفاوت زیادی دیده شد. پس بدوین آزمایش شیمیایی می توان اجوائن خراسانی را بدلِ جوزماثل قرار داد.
برخی از تدوین و ترجمه های آقای دکتر حکیم شمیم ارشاد اعظمی در این زمینه: «کتاب فی ابدال الادویة المفردة و الاشجار و الصموغ و الطین»(سال چاپ: 2020، براساس دو نسخه خطی ایاصوفیه ترکیه) «کتاب الابدال- تالیف: ابو بکر محمد بن زکریا رازی» از عربی به اردو (سال چاپ: 2019)؛ «ابدال الادویة- تالیف: ابوسعید المغربی» (سال چاپ: 2019)
ابونصر اسراییلی کتابی با عنوانِ «منهاج الدکان و دستور الاعیان» دارد. این کتاب شامل 25 باب است که باب 20 درباره ابدال ادویه است و مولف 239 بدل ادویه را نامبرده است. در حالیکه در کتابهای دیگر تعداد کمتری آورده شده است. مثلاً ابن بیطار در «الجامع المفردات الادویه و الاغذیه» تعداد 95 ادویه را آورده است. با توجه به اهمیت باب بیستمِ «منهاج الدکان و دستور الاعیان» پروفسور عبدالودود و دکتر شمیم ارشاد اعظمی این کتاب را تصحیح ، همراه متن عربی، به زبان اردو هم ترجمه نمودند. آنها نسخه چاپ شده در مصر را اساس قرار دادند و با نسخه خطی آن مقایسه کردند. برخی دواها در نسخه چاپی نبود و برخی در دیگری نسخه خطی نبود. برخی از داوها دوبار نوشته شده که مصححان یکبار آورده اند. مثلاً: «دلب» (در حرف دال) و «ورق الدلب» (در حرف واو) آورده شده بود. از آنجایی که بدل های اطبای عرب ممکن است در هندوستان نباشد، مصححان با استفاده از کتابهای مستند عربی و فارسی که در هندوستان نوشته شده اند و درباره ادویه مفرده هستند، بدلِ دواها، مقدار، و کاربردِ آنها را هم در حاشیه نوشته اند.
مشخصات کتاب: «ابدال ادویه (ترجمه و تحشیه)»، به کوشش: شمیم ارشاد اعظمی- عبدالودود، «موسسه ملی طب یونانی» (National Institute of Unani Medicine)، بنگلور، هندوستان، 2021.
نمونه ای از کتاب:
ینبوت – بدله عفص غیر مثتوب نافع انشاء الله تعالی-
ینبوت- اس کا بدل عفص غیر سوراخ والا ہے۔ انشاء اللہ تعالیٰ نفع بخش ہوگا۔
حاشیہ: ابن بیطار، ابوحنیفہ کا قول نقل کرتے ہیں یہ خرنوب نبطی ہے اور یہی زیادہ بہتر ہے (جامع المفردات، چہارم، 462)
اعظم خآں، شیخ کا قول نقل کرتے ہوئے لکھتے ہیں کہ یہ خرنوب نبطی ہے۔ (محیط اعظم، جلد چہارم، حصہ دوم، 229)
اسماعیل جرجانی لکھتے ہیں کہ قبض میں اس کا بدل، بلوط، مائیں کلاں اور گلنار ہے (ذخیرہ، جلد دہم، 158)
المغربی لکھتے ہیں کہ یہ خرنوب کا پھل ہے اور اس کا بدل بغیر سوراخ والا عفص ہے (ابدال الادویۃ، 83)
یوسف بن عمر لکھا ہے کہ عفص کے علاوہ خرنوب کی دوسری قسمیں ایک دوسرے ی بدل ہیں (المعتعمد، 404)
ابوالقاسم بن محمد بن ابراہیم بلغسانی نے عفص (ہم وزن) کے علاوہ اس کا بدل ہم وزن آملہ لکھا ہے۔ (حدیقۃ الازھار، 134)
در تصحیح و ترجمه «ابدال ادویه» از این نسخه های خطی استفاده شده است:
«ابدال العاقیر» (تالیف: ابن خالد، مخزونه اسکوریال)؛ «ابدال لما علم فی الحال» (تالیف: یوسف بن عمر بن علی بن رسول، مخزون جامعه دُول العربیة)؛ «اختیارات بدیعی» (تالیف: حاجی زین الدین عطار، مخزونه کتبخانه دارالعلوم دیوبند)؛ «الفاظ الادویة» (تالیف: نورالدین محمد شیرازی، مخزونه مجلس شورای اسلامی در تهران)؛ «تحفة المومنین» (تالیف: محمد مومن، مخزونه نظامیه طبیه کالج حیدرآباد هندوستان)؛ «تقویم الادویة» (تالیف: محمد ابن علی، مخزونه کتابخانه ویلکم)؛ «جامع الادویة»(تالیف: امین الدولة، مخزونه کتابخانه مجلس تهران)؛ «الجامع البغدادی» (تالیف: یوسف بن اسماعیل البغدادی، مخزونه کتابخانه کنگره آمریکا)؛ «ریاض الادویة» (تالیف: یوسفی، مخزونه کتابخانه دارالعلوم دیوبند)؛ «قرابادین ابن تلمیذ» (تالیف: ابن تلمیذ، مخزونه کتابخانه ملی قطر)؛ «قرابادین قلانسی» (تالیف: محمد بن بهرام القلانسی، مخزونه کتابخانه؟)؛ «کتاب الابدال الادویة» (تالیف: نجیب الدین سمرقندی، مخزونه کتابخانه دارالکتب المصریة)؛ «کتاب الادویة» (مولف ناشناس، مخزونه کتابخانه دانشگاه ییل)؛ «کتاب الاعتماد فی الادویة المفردة» (تالیف: احمد بن ابراهیم بن ابی خالد المعروف ابن جزار ، مخزونه کتابخانه مکتبه ایاصوفیه)؛ «کتاب البدلیات» (تالیف: ابوسعید المغربی، مخزونه کتابخانه اشتوتکرات، برلن)؛ «کتاب بدل العاقیر» (تالیف: خلف بن عباس الانصاری الازهراوی ، مخزونه کتابخانه؟)؛ «کتاب الجامع للادویة الشریفة» (تالیف: عبدالله بن ادریس التمیمی ، مخزونه کتابخانه مجلس تهران)؛ «کتاب الفتح» (تالیف: ابوسعید بن ابراهیم المغربی ، مخزونه کتابخانه دارالعلوم دیوبند+ کتابخانه جامعه ملک سعود)؛ «کتاب الماة فی الطب» (تالیف: ابوسهل المسیحی، مخزونه کتابخانه ملی ایران)؛ «گنج بادآورد» (تالیف: امان الله خان، مخزونه کتابخانه رضا رامپور)؛ «مجموعه در طب (ابدال الادویة» (تالیف: ابوسعید بن ابراهیم المغربی ، مخزونه کتابخانه مجلس تهران)؛ «مفردات ظفرخانی» (تالیف: ابوالظفر حسام الدین مخاطب به ظفر یارخان، مخزونه کتابخانه دارالعلوم دیوبند)؛ «منتخب حیدری» (تالیف: حکیم محمد علی لکنوی ، مخزونه کتابخانه دارالعلوم دیوبند)؛ «منهاج البیان فیما مستعمله الانسان» (تالیف: ابن جزله، مخزونه کتابخانه؟)
تهیه و تنظیم: لیلا عبدی خجسته
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی