میراث مکتوب- است که در سال 916 هجری نوشته شده است. این نویسنده در زمان اسکندر شاه بن بهلول لودی پادشاه دهلی زندگی می کرده است. مولف این اثر با ذکر لغت‌ها با ترتیب الفبایی و ذکرِ شواهدی از شاعرانِ سده‌هایِ ششم، هفتم و هشتم هجری به شرح وتفسیر آنها می‌پردازد و در بیشتر مدخل ها، معادل هندی، ترکی یا عربی واژه را ذکر می‌کند. در ایران دکتر حمیدرضا قانونی به عنوانِ رساله دکتری «فرهنگ تحفه السّعادت» را تصحیح کرده است در دانشگاهِ نجف‌آباد، اصفهان، سالِ دفاع: 1395.
در هندوستان، جلد اوّل و دوّمِ «فرهنگِ تحفه السّعادت» به تصحیحِ دکتر ریحانه خاتون براساسِ سه نسخه در هندوستان: نسخه رامپور (نسخه اساس، کتاب‌خانه رضا رامپور)، نسخه تونک (موسسه تحقیقاتِ عربی و فارسی مولانا آزاد در تونک، ایالتِ راجستان) و نسخه سلطانیه (کتاب‌خانه سلطانیه، لَکنو) منتشر شده است:
– جلدِ اوّل: از حرفِ «آ» تا حرفِ «ح» ؛علائم اختصاری؛ پیشگفتار؛ بسم‌الله الرّحمن الرّحیم (متن)؛ فی نعت النّبی صلّی الله علیه و آله و سلّم؛ در مدحِ سلطان سکندر خلّدالله مُلکه و سُلطانه؛ در مدحِ بندگیِ حضرتِ خواجگی شیخ سعید مدّالله تعالی بقاوه و اعلی درجاته؛ اعلام (فهرستِ اشخاص، فهرستِ اماکن، فهرستِ رودخانه‌ها، فهرستِ کوه‌ها، فهرستِ کتاب‌ها، فهرستِ جانوران، فهرستِ پرندگان، فهرستِ درختان، فهرستِ گیاهان، فهرستِ گُل‌ا، فهرستِ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، فهرستِ میوه‌ها، فهرستِ داروها، فهرستِ آلات، معادلِ هندیِ بعضی از واژه‌هایِ مهمِ فارسی، فهرستِ واژه‌هایِ تُرکی، فهرستِ اشعار، فهرستِ اشعارِ شاعرانِ ناشناس)، کتاب‌نامه.
– جلدِ دوّم: از حرفِ «خ» تا حرفِ «غ»؛ اعلام (فهرستِ اشخاص، فهرستِ اماکن، فهرستِ چشمه/ جوی/ رودخانه/ دریاها، فهرستِ کوه‌ها، فهرستِ کتاب‌ها، فهرستِ جانوران، فهرستِ خزنده‌ها، فهرستِ پرنده‌ها، فهرستِ درختان).
شایانِ ذکر است که دو جلدِ دیگر «فرهنگِ تحفة السعادت» زیر چاپ است و در مجموع این فرهنگ در 4 جلد خواهد بود.
«فرهنگِ تحفه‌السّعادت»، تالیف: شیخ محمود بن شیخ ضیاءالدّین، تدوین و تصحیح: دکتر ریحانه خاتون، دهلی‌نو، جلدِ اوّل: 2018؛ جلدِ دوّم: 2019.
این کتاب، 42مین اثرِ چاپ شده از سلسله طرحِ پَرشِکا از اداره «پروژه ملّیِ نسخه‌هایِ خطّی در هندوستان» (National Mission For Manuscripts) است.
نوشته‌هایی از مقدّمه کتاب در جلدِ اوّل در اینجا نقل می‌شود:
در نظرِ محقّقین و مولفین، فرهنگِ تحفة السّعادت بسیار مقبول و معروف و قابلِ استفاده به شمار می‌رفت. همین سبب بود که چند تا نسخ‌خطّی در طولِ قرن‌ها آماده شده. اگر چه اطّلاعاتِ بیشتر درباره نسخه‌ها به دستِ ما می‌رسد ولی مصحّح این فرهنگ از سه تا نسخه‌خطّیِ استفاده کرده. چون نسخه رامپور از لحاظِ خطّ صاف، ساده و خوانا بود و کرم‌خوردگی هم نداشت. بنابراین آن نسخه را اساس انتخاب کرد اوّل از وی نقل کرد و بعداً از نسخه تونک و نسخه سلطانیه مقایسه کرد و سعی نمود که یک نسخه بهتر آماده بشود. نسخه‌هایِ خطّی این اثر در کتابخانههایِ مختلف در هند و خارج از هند مضبوط اند و درباره آنها اطّلاعاتی از فهرستِ کتابخانههایِ مختلف به دستِ ما می‌رسد. در هند در کتاب‌خانه موسسه تحقیقاتِ عربی و فارسیِ مولانا آزاد (تونک، ایالتِ راجستان)؛ کتاب‌خانه رضا رامپور، خدابخش اورینتل پِبلک لائبریری (پَتنا، بیهار)کتاب‌خانه حمیدیه بوپال و خارج از هند در موزه ملی بریتانیا در مجموعه نسخه‌هایِ خطّی فارسی و تاجیکی دایره انستیتوی مللِ آسیا در لنین‌گراد که 14100 کلمه تفسیر شده است. کتاب‌خانه دانشگاهِ تهران و اطّلاع بر ج 15، ص 4213 در فهرستِ کتاب‌خانه مندرج است. تاریخِ کتابتِ کتاب‌خانه مرکزی، 1101 هجری است. ردیفِ کتاب 2. در فهرستِ فرهنگ‌هایِ آکادمیِ علومِ شوروی ماسکو 1962، جلد 6/ 17. در فهرستِ ملی پاریش 2/ 201- 200. در فهرستِ کتاب‌خانه مرکزیِ آستانه قدسِ رضوی 13/ 20-19. در فهرستِ مخطوطاتِ محمّد شفیع (پاکستان) نگهداری می‌شوند.
کاتبِ نسخه رامپور ترقیمه‌ای نوشته است که سالِ کتابت را چنین ذکر کرده است: «بعونه تمام شد کتابِ تخفة السّعادت به تاریخِ بیست و نهم ذی الحجه 1287 هـ نبوی صلی الله علیه و سلم». تعدادِ اوراق این نسخه 329 ، هر صفحه 17 سطر دارد. اندازه 12× 24اینچ است.
ترقیمه نسخه تونک به قرار زیر است: «تمام شد هذه النسخه مسمّی به تخفه‌السّعادت من تصنیف محمود ابن شیخ ضیاء یوم‌الاثنین بالتاریخ التسعة شهر رمضان المبارک سنة الف و مائة و سبع سن هجرت النبی صلی الله علیه و سلم فی العهد شاه اورنگ زیب عالمگیر بادشاه غازی کعبه اضعف من عبادالله الصمد پیر محمد عرف بُدّها ولد عبدالحکیم ساکن قصبه پهانی صدر جهانی». قصبه پانی در ایالتِ اُتُرپَرَدیش نزدیکِ شهرِ لَکنو در هَردویی یکی از قصبه معروف بوده. این نسخه 790 صفحه دارد و هر صفحه 17 سطری است. اندازه 4/9 × 5/15 سانتی متر است.
ترقیمه نسخه‌خطّیِ کتاب‌خانه سلطانیه، لَکنو بدین طور است: «هذه الکتاب فرهنگ‌نامه لغتِ فارسی مسمّی به تحفة‌السّعادت به تاریخِ بیست سیوم ماه محرّم‌الحرام 1259 از هجرت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابه اجمعین به وقتِ دوپَهَر روز جمعه». تعدادِ صفحات 778، سطرِ هر صفه 19، اندازه 5/4× 9 اینچ.
بر صفحه آخرِ نسخه بریتانیا است که نسخه در سالِ 1003 هـ از سَرهند از پَرمانَند خرید کرده دارایِ 395 ورق و سالِ کتابت 1118 هـ . پس حدس می‌شود که نسخه موزه بریتانیا از نسخه دیگر نقل شده در سالِ 118 هـ و آن نسخه در سالِ 1003هـ از یک نفر به نامِ پَرنانَند خرید شده بود.
نسخه‌خطّیِ «تحفه‌السّعادت» که موردِ استفاده مولفِ «فرهنگ‌نویسی در هند و پاکستان» قرار گرفت، در کتاب‌خانه حمیدیه بوپال (ایالتِ مَدّیاپَرَدیش، هندوستان) موجود است و آن مشتمل بر 558 صفحه و 28 باب و محتویِ 135 لغت میباشد.
نسخه‌ای که پیشِ خانِ آرزو بوده، وی در تالیف، خود «سراج‌اللغات» از آن استفاده نموده هیچ یک ازین نسخه‌ها، نبوده. چون بعضی واژه‌ها که آرزو آورده و برایِ سند از «تحفه السّعادت» استفاده کرده ولی آن واژه‌ها در این سه نسخه وجود ندارند.
بعضی واژه‌ها که در نسخه تونک نوشته شده‌اند ولی نسخه‌هایِ رامپور و لکنو ندارند. همین‌طور گاهی بعضی واژه‌ها که در نسخه رامپور مندرج‌اند ولی نسخه رامپور نسبت به [نسخه‌هایِ] لکنو و تونک بیشتر و جمله‌ها هم کامل نیستند. همین‌طور ابیات که به طورِ سند در دو نسخه موجود بودند در نسخه رامپور بیشتر از آنها حذف شده‌اند.
در این تصیحِ «فرهنگِ تحفة السعادت» از «الف مد» تا «ح» تعدادِ واژه‌هایِ مفرد تقریباً 2994 و تعدادِ اصطلاحات و مرکّبات، حدوداً 1568 هست. یعنی در ذیلِ واژه مفرد: حرفِ «الف مد» 225؛ «الف» 745؛ «بایِ تازی» 401؛ «بایِ فارسی» 395؛ «ت» 464؛ «ث مثلثه» 33؛ «جیم تازی» 335؛ «جیم فارسی» 216؛ «ح» 99. همین‌طور در ذیلِ اصطلاحات و مرکّبات: حرفِ «الف مد» 255؛ «الف» 315؛ «بایِ تازی» 335؛ «بایِ فارسی» 128؛ «ت» 130؛ «ث» 1؛ «جیم تازی» 9؛ «جیم فارسی» 210؛ «ح» 85 مندرج‌اند.
بر صفحه اوّلِ نسخه تونک، مُهرِ مدوّر در هندی «راجستهان پراچیه وِدّها پَرَتشٹھان» موجود است. در اصل، این شاخِ اصلیِ عربی فارسی ریسرچ انستی‌تیوت در جودپور واقع بود. بعدً شاخِ دیگری در تونک، راجستان باز شده. بر پشتِ صفحه آخرِ نسخه تونک نوشته شده است:
«قوله ملّت طریق نقل وقت مخصوص بندست حق تعالی … و کذا فی منتخب مالک این کتاب مرزا فاضل بیگ … اند اگر دیگر داده کند… / چرخ مرکب گفته‌اند – پس اگر کسی بجا در آن». یک مُهرِ مدوّر یک کمی مستطیل و آنجا هست: «چون ظفر خسرو هندوستان رسید / گشت در این جمیع خیالاتِ غریب» و یک اطّلاعی بسیار مهم داده شده است که: «در سنه 11 هجری ستاره دمدار برامده بنحوست آن امیران متعدّد مثلِ نوّاب محمّد امیرخان والی ڈوک (ٹونک)راجه چین واله و مرزا باز بهادر فریرز صاحب بلاک صاحب نوّاب شمس‌الدّین خان ولد احمدبخش خان فیض محمّد خان رحمان (رحمن) خان غلام رسول خان بهنو خان (بهنوخان) و مینڈھوخان وفات یافته و در سنه مذکور امیران رامپور و اهلکارانِ جودهپور و منشی بخشی خان از عهده خود معذول گشته و بعضی به قتل رسیده». اگر چه به این نقش معنی 1251 برمی‌آید، ولی چون ما سنه 2014 را فقط 14 می‌نویسیم در اینجا در زبانِ عربی به معنی 1251 است.
منبع: پایگاه نسخ خطی