میراث مکتوب – زبان بیهقی برای خوانندگان امروزی طبعاً تا حدودی کهنه و دشوار به نظر می رسد. علاوه بر واژگان نحو زبان، بُعد و غرابت زمان و مکان هم بر دشواری آن افزوده است. شیوۀ تاریخ نگاری بیهقی هم ، برخلاف رسم معمول روزگارش، از زمان خطی پیروی نمی کند و پیوسته در رفت و برگشت میان گذشته و حال است.
دکتر محمد دهقانی در این اثر نخست ماجراها و داستان های اصلی و مهمی را که مربوط به پادشاهی غزنویان است استخراج و به ترتیب تاریخی دنبال هم آورده است. سپس روایت های فرعی را در بخشی که مربوط به تاریخ خلفای اموی و عباسی می شده نیز در همین بخش آورده است.
حدیث خداوندی و بندگی، ضمن معرفی مفصل تاریخ بیهقی، که از شاهکارهای بی‌نظیر نثر فارسی است، می‌کوشد مهم‌ترین جنبه‌های این شاهکار را، از حیث تاریخی و ادبی و اجتماعی و روانشناختی، برای خوانندگان توضیح دهد. ضمناً ماجراهای مهم تاریخ غزنویان، چنان‌که بیهقی روایت کرده است، در این‌جا از نو و بر حسب توالی تاریخی مرتب شده‌اند تا خوانندگان سر رشته‌ی رویدادها و حوادث را گم نکنند.
مؤلف در این کتاب تلاش داشته است واژه‌ها و جمله‌های دشوار و غامض در حاشیه صفحات فهم متن را برای خواننده شرح دهد. نقشه‌های متعدد و توضیحاتی هم که ذیل نام‌های تاریخی و جغرافیایی آمده‌اند به مخاطبان کمک می‌کنند که از فضا و مکان رویدادها تصویر و تصور روشن‌تری به دست آورد.
فصل اول این کتاب به روزگار غزنویان اختصاص دارد و در ادامه روزگاران گذشته مانند روزگار هخامنشیان، ساسانیان، امویان و عباسیان توضیحاتی ارائه شده است.
به گفتۀ مؤلف مخاطب این کتاب نه فقط استادان و دانشجویان ادبیات بلکه همۀ کسانی‌اند که به تاریخ بیهقی علاقه‌مندند و می‌خواهند با این اثر بزرگ بهتر آشنا شوند و از خواندن آن بیشتر لذت ببرند.
دهقانی: محمد، حدیث خداوندی و بندگی (تحلیل تاریخ بیهقی از دیدگاه ادبی، اجتماعی و روانشناختی همراه با شرح و توضیح مهم‌ترین بخش‌های متن)، تهران، نی، 1393، ۵۰۴ صفحه، قطع: وزیری، بها: ۴۰۰۰۰۰ ریال.