تبصره الزائرین سفرنامه حاج مصطفی خان سورتیج در سال ۱۲۶۲ هجری قمری است.
حاج مصطفی خان سورتیج ملقب به وکیل‌الرعایا، از صلحا و اخیار و از رجال پرهیزگار زمان محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار در مازندران از معدود کسانی است که در سال ۱۲۶۲ قمری با انگیزه‌های معنوی به منظور زیارت مشاهد متبرکه بیت‌الله الحرام و عتبات عالیات، از طریق شش کشور ترکیه، سوریه، فلسطین، اردن، عربستان و عراق سفر نموده و شرح خاطرات مسافرت خود را به رشته تحریر در آورده است.
این سفر یازده ماه طول کشیده است و وقایع سفر با ذکر مسافت و فاصله تمامی شهرها و منازل در رساله «تبصره‌الزائرین» ثبت گردیده است.
این اثر که از آن به عنوان یگانه سفرنامه شناخته شده از فردی مازندرانی در دوره قاجار به بیت‌الله الحرام و عتبات عالیات می‌توان نام برد، بخش دوم نسخه‌ای خطی است که قسمت نخست آن به عنوان «مجمل تاریخ پادشاهان عجم که در ملک ایران سلطنت کرده‌اند» ضبط شده و در مبحث نسخه‌شناسی تنها اشاراتی گذرا به آن می‌شود.
نسخه خطی بازخوانی شده، مجلدی مشتمل بر دو بخش کاملاً مجزا به نام‌های مجمل‌التاریخ و تبصره‌الزائرین است. همان‌طور که از نام نسخه پیداست، این دو بخش نه تنها در محتوا بلکه در کیفیت اوراق نیز از زمان پادشاهان اسطوره‌ای تا ذکر پادشاهان صفوی و بخش دوم شرح سفر حاج مصطفی خان سورتیج به مکه معظمه و عتبات عالیات است.
اندازه کتاب در ابعاد ۱۱ در ۱۷/۵ و هر دو بخش جمعاً دارای ۲۴۲ صفحه است. رسم الخط این نسخه شکسته نستعلیق است به انضمام آنکه احادیث بخش دوم به خط نسخ نوشته شده است.
در این سفرنامه اطلاعات ارزشمندی درخصوص مسیر حرکت کاروان‌ها کسب می‌کنیم و نویسنده علاوه بر اینکه بلافاصله پس از ذکر منزل یا شهر، فاصله را با واحد فرسخ بیان می‌کند، در خاتمه هر فصل نیز تعداد منازل و مسافت طی شده را یکجا متذکر می‌شود.
همچنین از اعمال مذهبی و مناسک حج که زائران و حجاج عهده‌دار آن بودند مطلع می‌شویم. اطلاعات ارزشمندی در خصوص نام مکان‌ها، اسامی کوه‌ها و چشمه‌ها نیز ارائه می‌شود. از وضعیت عمارات و بانیان آن با تفصیل ابعاد و اندازه و نیز سال ساخت آنها باخبر شده و با خاطرات سفر حجاج، خطرات راه، افسانه‌های مذهبی، باورهای عامه، ریخت شناسی جوامع و وضعیت فیزیکی و ویژگی ظاهری ساکنان شهرهای مسیر آشنا می‌شویم.
بعد از یک پیشگفتار کامل در باره این سفرنامه، متن سفرنامه آمده است و سفرنامه در پنج فصل و یک خاتمه بیان شده است.
فهرست نام اشخاص، فهرست نام اماکن، تصاویر ومنابع و ماخذ نیز پایان بخش کتاب است.
«تبصره‌الزائرین: سفرنامه حاج مصطفی خان سورتیج (۱۲۶۲ هجری قمری)» با تصحیح و تحشیه سامان سورتیجی توسط انتشارات شلفین در ساری منتشر شده است.
منبع: بساتین