توجه به این مقوله در دوران مختلف فرهنگ اسلامی، متناسب با شرایط و ویژگی های طبقات و اصناف گوناگون مردم متغیر بوده، اما هرچه به دوران متاخرتر نزدیک می شویم علاقه به حفظ و ثبت رجال در رشته های گوناگون بیشتر و به تبع کتبی که در این زمینه تالیف می شود زیادتر است.
در عصر قاجار و خصوصاً دورۀ طولانی مدت پادشاهی ناصر الدین شاه، توجه به نگارش کتب تراجم و رجال افزونی گرفت. این کار به همت وزیرانی دانشمند همچون اعتضاد السلنه به صورت گروهی و دسته جمعی پیگیری می شد و به عنوان نمونه می توان از کتاب رجالی « نامۀ دانشوران ناصری» در این عهد یاد کرد. یکی از کارهایی که اعتضاد السلنه درصدد انجام آن برآمد تدوین کتب رجال مربوط هر منطقه از ایران بود. قرعۀ آغاز این کار به نام خراسان افتاد و زمینۀ نگارش تاریخ علمای خراسان فراهم شد.
ماجرای نگارش تاریخ علمای خراسان از این قرار بود که اعتضاد السلطنه وزیر علوم وقت، طی نامه ای به موتمن الملک که در آن زمان از طرف ناصر الدین شاه تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشت، از جانب پادشاه در خواست نگارش تاریخی در باب علمای خراسان می کند. بر حسب این دستور موتمن الملک چهار تن از علمای برجسته و دانشور را برگزیده و به آنها امر می نماید تا در نگارش این اثر خطیر مددکار باشند. وی یکی از بیوتات آستان قدس را آراسته و به این کار اختصاص داد و از خزانۀ آستانه مبالغی جهت حق الزحمه و مستمری این چهار عالم تعیین کرد. همچنین عده ای از خدمتکاران خاص را برای رفع نیازهای این گروه بر گماشت.
عبدالرحمن مدرس شیرازی که به واسطۀ سابقۀ پدر و نبوغ و دانش گستردۀ خود، در سن بیست و سه سالگی به مقام تدرس در آستان قدس انتخاب شده بود، به عنوان فصل الخطاب و سرپرست این گروه برگزیده شد. وظیفۀ وی این بود که روایات موثقی را که این گروه چهار نفره پیرامون علمای خراسان از عهد صفویه به بعد گرد آورده بودند با تقریری دلپسند به رشتۀ تحریر درآورد و خود حالات متاخرین علمای خراسان را بدون تحریفی بنگارد. نام گروه چهار نفره علمایی که در نگارش این کتاب همکاری کرده اند به درستی مشخص نیست و خود عبدالرحمن، علی رغم وعده ای که در مقدمۀ کتاب داده که «و بیان مفاخر باهره و مآثر زاهره ایشان در پایان این دفتر که مشتمل بر نشر خبر و ذکر اثر علمای حاضر و فضلای معاصر است هر یک در ترجمۀ جداگانه خواهد آمد و در ضمن حالات هر کدام به مشارکت و معیّت او در این تألیف و تحبیر و جمع و تحریر اشاره خواهد رفت»، هیچ ذکری از آنان نیاورده و در شرح هیچ یک از علمای متأخر و معاصر نیز به مشارکت آنان در این کتاب اشاره نکرده است.
تاریخ شروع نگارش و مدت تحریر این اثر به درستی مشخص نیست، اما پایان تحریر آن بنابر ترقیمه ای که به خط مولف نوشته شده روز یکشنبه چهارم ذی القعدۀ ۱۲۹۴ قمری است. محور و موضوع اصلی کتاب شرح احوال علمای شیعه خراسان از عصر صفوی تا دوران مولف یا سرپرست کتاب، یعنی عبدالرحمن مدرس شیرازی است. علمای مذکور در این کتاب عموماً در خراسان به دنیا آمده و فوت کرده اند اما برخی از علما که مولد یا مدفنشان در خراسان نبوده نیز به علت سکونت متمادی در خراسان در این کتاب ذکر شده اند.
هرچند در این اثر سعی شده تا به ترجمۀ احوال کسانی پرداخته شود که در سایر کتب شرح حالی از آنها نیست اما ذکر چند تن از علمای بزرگ و مشهور نیز در آن به چشم می آید که علت آن را عبدالرحمن «استطراد و اتصال اسناد» یا به عبارتی دیگر رعایت توالی زمانی و نَسَبی ذکرکرده است. در نگارش این اثر کوشیده شده تا در ضبط احوال علما، از دیده ها، شنیده ها و نیز اقوال شیوخ موثق استفاده شود، البته پاره ای از آثار مکتوب مانند حبیب السیر، مجالس المومنین، لولوۀ البحرین، وسیلۀ الرضوان و… نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این کتاب بعدها مورد استفادۀ عموم کسانی بوده که در باب علمای متاخر خراسان کتاب نوشته اند، از جمله مطلع الشمس، فردوس التواریخ، منتخب التواریخ، المآثر و الآثار، فوائد الرضویه، شجرۀ طیبه و ….
این کتاب به صورت گروهی و به سرپرستی عبدالرحمان بن نصرالله مدرس شیرازی (۱۲۶۸- ۱۳۳۸ ق.)، یکی از مدرسان آستان قدس رضوی نوشته شده است. وی از چهرهای برجستۀ علمی خراسان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری و استاد بزرگانی از جمله ملک الشعرای بهار، محمدتقی مدرس رضوی، حسنعلی نخودکی اصفهانی، محمدحسن ادیب هروی و سید حسن ادیب بجنوردی بوده است.
از اثر از روی نسخۀ اصل مولف مورخ ۱۲۹۴ قمری تصحیح شده است، مجتبی مجرد، مصحح آن نخست ضمن مقدمه‌ای مفصل – حدود ۶۰ صفحه- به معرفی شخصیت عبدالرحمان بن نصرالله شیرازی، آثار و حوزۀ درسی وی پرداخته و با استفاده از اسناد و منابع گوناگون زوایای مختلف زندگی وی را کاویده است. در ادامه ویژگی‌های این اثر بررسی شده و در پایان نیز مصحح به معرفی نسخه مورد استفاده خود و نقد تصحیح پیشین این اثر که به گفته او- یکی از پرغلط ترین متون تصحیح شده در دوره جدید است- پرداخته است.
تاریخ علمای خراسان در ۳۳۰ صفحه، توسط انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی و در تیراژ ۲۰۰۰ نسخه با قیمت ۱۰۰۰۰ تومان به چاپ رسیده است.
معرفی کتاب از مجتبی مجرد