میراث مکتوب – نخستین نشست از سلسله نشست‌های دیپلماسی ایرانی و تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید با نقد و بررسی کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» تصحیح و پژوهش دکتر نصراله صالحی، مصحح و پژوهشگر «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی»، و با سخنرانی کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر، دکتر داریوش رحمانیان، مدیرمسئول مجله مردم‌نامه، سعیدمیرمحمدصادق، پژوهشگر و نسخه‌شناس و دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش کُردشناسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در دوشنبه 17 آبان نود و پنج در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.
دکتر صالحی، نسخه‌پژوه و پژوهشگر حوزه تاریخ عثمانی گفت: بحث تحدید حدود یکی از موضوعات مغفول مانده در حوزه مطالعات تاریخ ایران است که متأسفانه هنوز پژوهش جدی و درخور توجهی دربارة آن صورت نگرفته و لذا انبوهی از رسائل و اسناد تحدید حدود ایران بازخوانی و منتشر نشده است. بنابراین، اطلاعات دقیقی از مساله تحدید مرزهای ایران در دو سدۀ اخیر نداریم.
وی افزود: در حالی که در کشورهای تازه تشکیل شده، نسبت به مساله مرز و ادعاهای مربوط به آن شاهد انتشار انبوه کتاب، نقشه و… هستیم. ترکیه که بخشی از عثمانی است در سال‌های اخیر یک جریان بسیار قوی پیرامون مطالعات مرزی شکل گرفته و درباره مرزهای ایران و عثمانی رساله های متعدد کارشناسی ارشد و دکترا تألیف شده که اغلب متن pdf آن نیز در فضای مجازی موجود است.
این عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان رویکرد مطالعه و مراجعه به منابع تاریخی در ایران را ضعیف دانست و ادامه داد: برخی از پژوهشگران و دانشجویان ترکیه در روند تحقیقات خود به ایران آمده و از اسناد ما نیز بهره بردند و پایان‌نامه‌های خوبی نوشتند که بعضی از آنها به کتاب نیز تبدیل شده است اما متاسفانه در ایران این جریان شکل نگرفته که دلیل آن می‌تواند سابقه تاریخی این امر باشد زیرا ما امروز نه تنها در حوزه پژوهش ضعیف هستیم، بلکه در نگاه و مطالعه منابع تاریخی نیز رویکرد ضعیفی داریم.
صالحی با ابراز تأسف در تأخیر انتشار اسناد و منابع تحدید حدود ایران اظهار کرد: برای این مدعا به یک مثال ساده اشاره می‌کنم کتاب‌های درویش‌پاشا و خورشید‌پاشا؛ نمایندگان عثمانی در کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی چهار، پنج سال پس از ماموریتشان در استانبول به چاپ رسیده اما هنوز هیچ‌کدام از اسناد و آثار میرزامحبعلی‌خان ناظم‌الملک مرندی یکانلو که موضوع بحث ما در مناقشات مرزی ایران و عثمانی است با گذشت 150 سال، منتشر نشده است!
وی بیان کرد: عجیب‌تر اینکه هنوز درباره میرزامحبعلی‌خان، شخصیتی به این مهمی، حتی یک پاراگراف هم مطلبی نوشته نشده است. درحالی که در ترکیه هم به متون و منابع عثمانی توجه خوبی صورت گرفته و هم پژوهشهای خوبی بر مبنای منابع دست اول انجام شده است.
پژوهشگر کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» عنوان کرد: شاید به نوعی توجه گسترده پژوهشگران ترکیه به مطالعات مرزی، در ادامه همان داعیه‌های باشد که در 10 تا 15 سال اخیر در آنجا شکل گرفته است. با این مقدمه خواستم بگویم ما در این عرصه بسیار کم تحقیق و پژوهش کرده ایم و یکی از موضوعات مفصل نیازمند پژوهش، موضوع مطالعات مرزی است.
صالحی گفت: پس از فروپاشی عثمانی، دو کشور ترکیه و عراق در غرب ایران تشکیل شد و هشت سال جنگ تحمیلی به بهانه اختلافات مرزی از سوی عراق شکل گرفت و میلیاردها خسارت وارد شد و صدها هزار نفر به شهادت رسیدند. در آن دوران جنگ تحمیلی، چند نفر پژوهشگران یکی دو اثر در حوزه مرزها به چاپ رساندند، اما جنگ که پایان یافت، مساله اختلافات مرزی ناتمام بر جای ماند و دیگر اقبالی نسبت به مطالعات مرزی صورت نگرفت.
وی افزود: حتی نهادهای ذیربط که کارشان مطالعات تاریخی است و اسناد نیز در اختیار آنهاست متاسفانه توجه و تلاشی در این زمینه به خرج نداده اند. با این حال، هفده سال پیش که در مرکز اسناد وزارت خارجه مشغول بودم، کتابی به نام «اسنادی از روند انعقاد عهدنامه دوم الرزنه‌الروم» منتشر کردم که در واقع آغاز تحقیق و پژوهش من در حوزه تحدید حدود بود.
این نسخه‌پژوه ادامه داد: کتاب فوق نشان می‌داد که میرزاتقی‌خان امیرکبیر در مذاکرات چهارساله ارزنه‌الروم چگونه از عهده دفاع از حد و حدود ایران برآمد و عهدنامه دوم را منعقد کرد. پس از آن سالها، به نوعی کار مطالعات مرزی را رها کردم، زیرا در آن زمان منابع و اسناد لازم در اختیار نبود تا اینکه از 7، 8 سال پیش دوباره به مطالعات عثمانی پرداخته و شروع به ترجمه متون ترکی عثمانی به فارسی کردم.
صالحی عنوان کرد: میرزا محبعلی‌خان اعجوبه‌ای در کار تحدید حدود بوده، وی کتابی درباره اختلافات مرزی ایران و عثمانی با نام «ملاحظات و محاکمات» تالیف کرده است که در آن رساله درویش پاشا و خورشید‌پاشا را سطر به سطر خوانده و پس از ترجمه، نقد کرده است. این نقد مبتنی است بر دانش و معلومات او در حقوق بین‌الملل و دیگر رشته های دانش که او بر آنها مسلط بوده است. وی اولین بار کتابی در موضوع حقوق بین الملل به فارسی ترجمه کرد. وی علاوه بر آن با بهره گیری از دانش تاریخ، جغرافیا، زبان شناسی، مردم شناسی، جغرافیای تاریخی به نقد نوشته های ماموران عثمانی پرداخته است. اما متاسفانه با گذشت بیش از صد و سی سال هنوز هیچ یک از آثار او شناخته نیست. بخش مهمی از این آثار در مرکز آرشیو وزارت امور خارجه خاک می‌خورد!
وی اظهار کرد: سراسر زندگی میرزامحبعلی‌خان صرف دفاع از مرزهای ایران شد. وی به اندازه‌ای در حوزه مطالعات مرزی تخصص داشته که در آن زمان یگانه بود، به همین دلیل چهار سال پیش از درگذشتش زمانی که اختلافات مرزی ایران با انگلستان در قسمت شرقی (مرزهای سیستان) به اوج خودش رسید، فردی بهتر از او پیدا نشد تا از عهده انگلیسی‌ها برآید. به ناچار میرزامحبعلی‌خان نحیف و بیمار ماموریت یافت تا راهی سیستان شود و با نمایندگان انگلیس رو در رو گردد. حاصل این ماموریت نیز هزاران برگ سند و چند رساله صدها صفحه‌ای است که در آرشیو وزارت خارجه مغفول مانده است.
این عثمانی‌پژوه بیان کرد: در حالی اسناد و رساله‌های امثال میرزامحبعلی‌خان ناظم الملک در مرکز اسناد وزارت خارجه خاک می‌خورد، که باید چنین مرکزی جایی برای تحقیق و پژوهش در حوزه تاریخ ایران بر مبنای اسناد باشد. باید پژوهشگران بتوانند بر اساس مطالعات اسنادی در حوزه تاریخ دیپلماسی ایران تولید فکر و نظریه کنند، اما اسناد تحدید حدود در مرکز اسناد بدون استفاده مانده است. بنابراین، تا زمانی که انبوه اسناد، گزارش‌ها و رساله‌های تحدید حدود به چاپ نرسد، تاریخ دیپلماسی ایران نوشته نخواهد شد، و اگر هم نوشته شود اعتبار علمی لازم را نخواهد داشت.
دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش پژوهشهای کُردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی با اشاره به بخش نادیده مناقشات مرزی ایران و عثمانی گفت: قبل از اینکه در دوره رضاشاه، داستان مرزها خاتمه پیدا کند، در سال 1321 قمری یک کنفرانس مرزی دیگری برگزار شد که در آنجا میرزاجهانگیرخان فرزند میرزامحبعلی‌خان در کنار احتشام السلطنه حضور دارد که کمیسیون بسیار مهمی است، اما تا کنون ندیدم در مطالعات میان ایران و عثمانی از آن سخن گفته شود!
وی افزود: اخیراً اسناد بسیار زیادی در رابطه با این کمیسیون پیدا کردم که بخشی از آنها در کتاب «نفت چیا سرخ کرمانشاه منتخبی از اسناد حکومتی عبدالحسین میرزافرمانفرما 32-1219.ق» که اخیرا نشر تاریخ ایران منتشر کرده، منعکس شده است. چون موضوع نفت در این کمیسیون برای انگلیسی‌ها مهم بود و مصادف با یک سال قبل از جنگ جهانی اول و آخرین حضور عثمانی در مناقشات مرزی با ایران بود و بعدها ترکیه جایگزین آن می‌شود که اتفاق بسیار بدی برای ایران به شمار می‌آید.
مدیر بخش پژوهشهای کُردشناسی مرکز دایره‌المعارف اسلامی ادامه داد: درست است که برخی دیپلمات‌های ما بسیار شجاع و زیرک بودند و بخشی از نواحی غربی را پس گرفتند، اما در این کمیسیون یک کوتاهی بزرگی بر اثر فشار انگلیسی‌ها به دلیل اهمیت نفت انجام شد و منطقه بسیار بزرگی به نام قورهتو که در غرب قصرشیرین امروزی واقع شده، منطقه نفت‌خیز تا نفتخانه در سومار امروزی را از ایران گرفتند که امروز نفت بسیار زیادی را از این منطقه استخراج می‌کنند.
دکتر شمس عنوان کرد: انگلیسی‌ها منطقه قوره تو را به دلیل استقرار خودشان در بغداد از ایران جدا کرده و به عراق ضمیمه کردند. انگلیسی‌ها برای افزودن این منطقه نفت‌خیز به عراق بر سیاستمداران ایرانی فشار آوردند و متاسفانه این منطقه از ایران گرفته شد. جدایی قوره تو تاکنون در جایی انعکاس پیدا نکرده که امیدوارم اسناد و مدارک مربوط به آن در ادامه تالیفات رسائل و حدود مرزی ایران گنجانده شود.
انتقاد احتشام‌السلطنه از فقدان سابقه مناقشات مرزی
کاوه بیات نیز گفت: معلوم نیست که اگر در آن روزها که مناقشات مرزی ایران و عثمانی اوج پیدا کرد، میرزاجهانگیرخان پسر میرزامحبعلی خان نبود، احتشام‌السلطنه که سرپرستی کمیسیون مرزی ایران را به عهده داشت، چه می‌کرد؟ خود احتشام‌السلطنه از فقدان هر گونه سابقه‌ای در وزارت امور خارجه از مناقشه درباره مرزهای ایران و عثمانی انتقاد می‌کند.
وی افزود: احتمالا همان‌طور که در سال‌های اخیر آرشیو وزارت امور خارجه از هرگونه همراهی و همکاری با دکتر صالحی در تکمیل و تنقیح اسناد مرزی خودداری کردند، در آن دوره نیز از همکاری با احتشام‌السطلنه امتناع ورزیدند و اگر جهانگیرخان در کار نبود، احتمالا احتشام‌السلطنه نیز هیچ حرفی برای گفتن نداشت.
این تاریخ‌نگار ادامه داد: اصل و نسخه‌های دیگری از مجموعه رسائل، گزارش‌ها و طیف متنوع اسناد مکمل که در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» گنجانده شده، در آرشیو وزارت امور خارجه موجود است، اما تلاش‌های مولف برای دستیابی به این اسناد متنوع به جایی نرسیده است.
بیات با ابراز تاسف از نحوه خدمات آرشیو وزارت خارجه اظهار کرد: مجموعه حاضر بر اساس اسناد و نسخه‌هایی تنظیم شده‌اند که از دیگر کتابخانه‌ها مانند کتابخانه ملی و مجلس سنا به دست آمده است. در سال‌های اخیر یک نسخه دیجیتال از مجموعه گسترده و درخور توجه اسناد و گزارش‌های دولت بریتانیا درباره این دوره از مناقشات مرزی ایران از سوی مجید تفرشی تهیه و به وزارت خارجه سپرده شده که آن نیز در بخش (نداریم و نمی‌دهیم) مضبوط و محفوظ است.
وی با انتقاد از نهادها و سازمان‌های دولتی متولی انتشار آثار تحقیق و پژوهشی مرتبط با فرهنگ و تاریخ ایران افزود: همت انتشارات طهوری در فراهم آوردن موجبات چاپ کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» ششمین اثر منتشر شده در این حوزه قابل تقدیر است، همتی که می‌دانیم جز دلبستگی به فرهنگ و تاریخ این سرزمین هیچ اساس و بهانه دیگری ندارد. آن هم در دوره‌ای که بسیاری از داویر مسئول و موظف به چاپ چنین اثرهایی قدمی برنمی‌دارند هیچ پشتوانه‌ای نیز نیستند.
آرزوی میرزامحبعلی‌خان درباره دسترسی آیندگان به اسناد
میرمحمدصادق نیز گفت: در دوره قاجار منابع جغرافیای تاریخی خوبی داریم با توجه به انتقادی که دکتر شمس درباره اطلاعات اندک ما از غرب ایران وارد کرد، باید بگویم در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» فارغ از عنوان آن یک تاریخ محلی از نوار مرزی ایران از خرمشهر تا پیرانشهر است.
وی افزود: اطلاعات دست اولی با توجه به مطالعاتی که در حوزه تاریخ اجتماعی دارم در اثر دکتر صالحی دیدم که به نظرم باید یک عنوان فرعی نیز داشته باشد. اثری که از لحاظ جغرافیای انسانی و طبیعی نکات قابل تاملی به خواننده ارائه می‌دهد.
این نسخه‌پژوه ادامه داد: باید بگویم که میرزامحبعلی‌خان یک ناقد است و تک‌تک گزارش‌های عثمانی‌ها را با ذکر ادله و با بهره‌گیری از منابع آنها پاسخ می‌دهد و در گزارش‌هایش نوعی درایت مشاهده می‌شود به طوری که می‌نویسد: «این مطالب و گزارش‌ها را برای بایگانی وزارت خارجه می‌فرستم تا آیندگان از آن بهره بگیرند.» احتمالا وی پیش‌بینی نمی‌کرد روزی افرادی مانند دکتر صالحی که به دنبال اسناد به وزارت امور خارجه می‌روند، پدرشان درمی‌آید تا شاید بتوانند این اسناد را بگیرند و در نهایت دست خالی برمی گردند.
ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است
رحمانیان در پایان این نقد و بررسی عنوان کرد: سالها پیش زنده‌یاد فریدون آدمیت در هنگام چاپ سوم کتاب «امیرکبیر و ایران» در مقدمه فصل سیاست خارجه امیرکبیر به عقب‌ماندگی تاریخ دیپلماسی ایران اشاره می‌کند و عقب‌ماندگی دانش تاریخ در حوزه روابط بین‌الملل را یادآور می‌شود.
وی افزود: یکی از دلایلی که تاریخ دیپلماسی ما ناقص و نیندیشده مانده ارائه خدمات آرشیوی بیمارگونه و بحرانی است. گویی افرادی که در آرشیوهای ما مسئولیتی دارند تصور می‌کنند تصدی گنجی را به عهده دارند که ارث آباء و اجدادی است و یا گمان می‌کنند اگر منتشر شود، امنیت ملی به خطر می‌افتد. بنابراین ذهنیت امنیتی بر آرشیوهای ما حاکم است. ایشان افزودند: تا زمانی که دسترسی به اسناد و منابع دست اول فراهم نشود نمی توان انتظار پژوهش های جدی در حوزه تاریخ دیپلماسی ایران معاصر داشت.
نخستین نشست از سلسله نشست‌های دیپلماسی ایرانی و تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید با نقد و بررسی کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» تصحیح و پژوهش دکتر نصراله صالحی با سخنرانی کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر، دکتر داریوش رحمانیان، مدیرمسئول مجله مردم‌نامه، سعیدمیرمحمدصادق، پژوهشگر و نسخه‌شناس و دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش کردشناسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دوشنبه 17 آبان‌ماه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.
در پایان این مراسم به هر یک از سخنرانان یک لوح سپاس از سوی معاونت فرهنگی دانشگاه تهران اهدا شد.
