میراث مکتوب- محمود فاضلی‌بیرجندی با بیان اینکه تاریخ باستان ایران بخشی طولانی از تاریخ ماست که به اندازه بایسته مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است گفت: چون از آن دوره فاصله نسبتا زیاد گرفته‌ایم برای آشنا شدن با آن منابع کمتری در دست است. منابعی که برای آشنایی با تاریخ باستان ایران در دست داریم چندان زیاد نیست: یکی کتیبه‌هاست و دیگری منابع مکتوبی که از اقوام و ملل دیگر بر جا مانده است. از آن دسته آثار یکی منابع سریانی است، دیگر منابع یونانی و رومی و نیز منابع ارمنی. البته پژوهش‌های معاصر را هم از منابع تاریخ باستان شمرده‌اند.
وی در ادامه افزود: اما ناگفته پیداست که مادامی که دسترسی‌ها به سرچشمه‌های کهن سه‌گانه فوق زیاد نشده پژوهش معاصر پایه درستی نخواهد داشت. مگر پژوهش‌هایی که باز هم در بیرون ایران می‌شود که دست مولفان آن برای رسیدن به منابع قدیم خیلی باز است.
این پژوهشگر تاریخ ایران بیان کرد: من تاکنون چند مجلد از این دسته آثار قدیم را به فارسی درآورده‌ام که همه در زمره سرچشمه‌ها و منابع دست اول قرار می‌گیرد. یکی ارمنی با عنوان تاریخ سبئوس است. دیگری اصلا سریانی بود که با عنوان تذکره اربیل به فارسی درآوردم. سومین کتاب با عنوان تاریخ بود، نوشته تئوفیلاکت سیموکاتا که اصلا یونانی بوده و در روم شرقی می‌زیسته است. کتاب چهارمی هم با عنوان گاهنامه تئوفانس به ناشری سپرده‌ام که به هر دلیلی تا کنون که دو سال از عقد قرارداد با ناشر می‌گذرد به چاپ و انتشار نرسیده است.
وی افزود: اکنون پنجمین کتاب از منابع تاریخ باستان را به فارسی درآورده‌ام که عنوان آن «تواریخ» است و تالیف مورخ و ادیبی رومی به نام آگاثیاس است که خود او اهل میرینیا در آسیای صغیر بوده یعنی ترکیه امروزی که نشستگاه امپراتوری روم شرقی بوده است. آگاثیاس در دوره امپراتوری ژوستینین می‌زیسته و هر چه از اخبار و حکایت‌های تاریخی نقل می‌کند همه از دیده‌ها و مشاهدات عینی خود اوست و این وجه ممیزه کتاب اوست. منبع من برای گردانیدن آگاثیاس به فارسی نسخه‌ای است که جوزف دی. فرندو آن را از یونانی به انگلیسی گردانیده و سال 1975 در برلین آلمان چاپ و منتشر شده است.
مترجم کتاب «پارت ها و روزگارشان» یادآور شد که ترجمه او نخستین و تنها نسخه کاملی است که از تواریخ به زبان انگلیسی شده است. وی در این باره توضیح داد: من البته جست‌وجوهایی کرده‌ام که اگر ترجمه انگلیسی دیگری هم از این کتاب صورت گرفته آن را به دست آورم که کمک شایانی به درک بهتر منظور نویسنده می کند و طبعا ترجمه را روان تر و مفهوم تر می‌گرداند. اما به نتیجه‌ای نرسیده‌ام. این کار را در بعضی از موارد پیشین کرده‌ام. مثلا تاریخ سبئوس را بر پایه دو نسخه انگلیسی به فارسی درآوردم و نیز گاهنامه تئوفانس را هم با تطبیق دو نسخه انگلیسی به فارسی برگرداندم. برای چاپ تواریخ آگاثیاس با نشر لاهیتا قراردادی به امضا رسانده‌ام و امیدوارم این منبع بسیار مهم و معتبر تاریخ باستان ایران ظرف همین سال جاری به چاپ سپرده شود.
این مترجم گفت: تواریخ از موثق‌ترین منابع تاریخ ایران و روم باستان است. نگارنده در متن کتاب نوشته است که چون اطلاع یافته که یکی از دوستانش همراه هیاتی دیپلماتیک از روم راهی مملکت پارس بوده از او خواسته است تا به سراغ متصدیان بایگانی‌های دولت ایران برود و از آنان اجازه بهره‌برداری از بایگانی‌ها را بگیرد. دوست آگاثیاس هم این خواهش را برآورده و در ایران اجازه ورود به بایگانی شاهنشاهی را گرفته و اسنادی را که در اختیارش بوده به زبان یونانی برگردانده و برای آگاثیاس برده است.
به گفته وی، بدین ترتیب است که تواریخ آگاثیاس حایز اعتباری بی نظیر شده است. زیرا ما ایرانیان خود چیزی از بایگانی دولت ساسانی را نداریم و از این رو کتاب آگاثیاس رونوشت از اصل اسناد دولتی ماست. آگاثیاس در کتابش می‌نویسد که اخباری را که از دولت شاهنشاهی پارس نقل می‌کند از اخبار پروکوپیوس هم محکم‌تر و موثق‌تر است. علت هم آن است که او این بخش‌های کتابش را بر پایه منابع شاهنشاهی پارس تالیف کرده است. یعنی روایت مستقیم و عینی بر پایه منابع پارسی. یعنی که اگر راست یا دروغی در این خبرها هست همه عین اصل خبرهاست.
فاضلی‌بیرجندی بیان کرد: آگاثیاس خبرهای زیادی از اوضاع دولت روم و اختلافات و نبردهای روم با اقوام همسایه آن هم آورده است. از تبدیل بیعت برخی اقوام که روزی با دولت روم بیعت داشتند و روز بعد تابع و مطیع امپراتوری پارس بودند. در این بخش‌ها از کتاب آگاثیاس به نام و نشان پاره‌ای از قوم‌ها آشنا می‌شویم که در منابع فارسی اگر چیزی از آنان باشد بس اندک است.
وی افزود: او در بخشی از کتاب احوالی از یکی از سپهسالاران برجسته ایران باستان را هم آورده به نام سپهسالار مهرمهرویه. این گزارش آگاثیاس از احوال شخصی مهرمهرویه و آیین‌های جنگی و سلوک او در جنگ‌ها برای من خیلی دلنشین بود. آگاثیاس در ضمن، نکاتی از آداب و رسوم ایرانیان زرتشتی را باز می‌گوید که در جای خود منحصر به فرد است و خواندنی؛ و البته زرتشتیان امروز ایران باید آن قسمت‌ها را از تواریخ آگاثیاس بخوانند و درباره آن اظهار نظر کنند.
این پژوهشگر تاریخ در پایان سخنانش گفت: یکی دیگر از بخش‌های کتاب آگاثیاس گزارشی است از دوستی انوشیروان ساسانی با فلاسفه. او در ضمن بیان این دوستی شرحی را داده از شماری از دانشمندان و حکمای روم که تحت گرفت و گیر زیادی واقع شدند و روزگارشان سخت شد. آنان چون آوازه علم دوستی انوشیروان را شنیده بودند راه پارس پیش گرفتند و میهن خود را ترک گفتند. البته ادامه این گزارش هم خواندنی است که به پشیمانی حکمای روم از سفر به ایران رسیده و ماجراهایی را بازگفته که آنان شاهدش بوده‌اند.
محمود فاضلی بیرجندی زاده ۲۷ اردیبهشت۱۳۴۱ در بیرجند، مترجم و پژوهشگر تاریخ ایران است. «نمایندگان بیرجند در مجلس شورای ملی»، «از بازرگان تا روحانی: کابینه‌ها در جمهوری اسلامی ایران» و «تاریخچه‌ای از فرمانروایان خراسان از آغاز قاجار تا پایان پهلوی» برخی از کتاب‌های وی را شامل می‌شود. ترجمه‌های فاضلی بیرجندی بیش از پژوهش‌هایش شناخته شده است. سیروس علی‌نژاد فاضلی بیرجندی را همتای «مترجمان برجسته متن‌های ایران‌شناسی مانند مسعود رجب‌نیا، منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای» برشمرده است. «پارت‌ها و روزگارشان»، «شاهنامه و پژوهش‌های تازه»، «تذکره اربیل»، «یادداشت‌های محرمانه کنسولگری انگلستان در سیستان و قاینات»، «تاریخ سبئوس» و «تاریخ تئوفیلاکت سیموکاتا » برخی از ترجمه‌های فاضلی‌بیرجندی است.
منبع: ایبنا