میراث مکتوب- در دومین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» روایتی از زندگی و آثار ابن ابی‌اصیبعه (۵۹۵–۶۶۸ ق) پزشکِ مورخ و کتاب‌شناس را ارائه شده است.
ابن ابی‌اصیبعه با نام کامل موفّق‌الدین ابوالعباس احمد بن القاسم بن خلف بن ابی‌اصیبعه الخزرجی، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ پزشکی در جهان اسلام است که در قرن هفتم هجری قمری زیست. او از خاندان انصاری خزرجی بود و نسبش به صحابی معروف، سعد بن عباده، می‌رسید. این پیوند خانوادگی با میراث علمی و دینی، زمینه‌ساز رشد او در محیطی آشنا با طب، دانش و فرهنگ بود.
زادگاه ابن ابی‌اصیبعه شهر دمشق بود؛ یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی در دوره ایوبیان. او در خانواده‌ای طبیب‌پیشه رشد کرد و از همان آغاز با مفاهیم پزشکی، نسخه‌نویسی و طبابت آشنا شد. پدر و عمویش از پزشکان برجسته دربار ایوبی بودند و در بیمارستان ناصری قاهره فعالیت داشتند؛ یکی از معتبرترین مراکز درمانی و آموزشی جهان اسلام در آن دوره.
ابن ابی‌اصیبعه تحصیلات پزشکی خود را در دمشق آغاز کرد و نزد استادانی چون ابن بیطار، گیاه‌شناس و داروساز بزرگ و عبدالرحیم بن علی دخوار، پزشک دربار ایوبیان، آموزش دید. او در کنار آموزش نظری، به پژوهش‌های میدانی نیز علاقه‌مند بود و همراه با ابن بیطار در اطراف دمشق به جست‌وجوی گیاهان دارویی می‌پرداخت. این تجربه‌ها، بعدها در آثارش نمود یافت و نگاه او را به طب، طبیعت‌محور و تجربی ساخت.
در دوره‌ای از زندگی، ابن ابی‌اصیبعه به شهر صرخد در جنوب شام مهاجرت کرد؛ شهری کوچک اما دارای حلقه‌های علمی و فرهنگی فعال. او در آنجا به عنوان پزشک دربار منصوب شد و تا پایان عمر در همان شهر اقامت داشت. فعالیت‌های او در صرخد، تنها محدود به طبابت نبود؛ بلکه به تألیف، کتاب‌شناسی و تاریخ‌نگاری علمی نیز پرداخت.
مهم‌ترین و ماندگارترین اثر ابن ابی‌اصیبعه، کتاب «عیون الأنباء فی طبقات الأطباء» است؛ نخستین دانشنامه جامع در تاریخ پزشکی اسلامی. این اثر، مجموعه‌ای از شرح حال، آثار، و دیدگاه‌های بیش از ۴۰۰ پزشک از تمدن‌های مختلف، از یونان و روم تا ایران و جهان اسلام، را در خود جای داده است. ساختار کتاب بر اساس طبقات تاریخی تنظیم شده و شامل اطلاعاتی درباره تولد، وفات، سبک درمانی، آثار علمی و گاه حکایات شخصی پزشکان است.
ابن ابی‌اصیبعه در این کتاب، صرفاً ناقل اطلاعات نیست؛ بلکه با دیدگاهی تحلیلی و انتقادی، روش‌های درمانی، فلسفه پزشکی و جایگاه اجتماعی پزشکان را بررسی می‌کند. نثر او، در عین علمی بودن، روایی و دلنشین است. او از استعاره‌ها، تشبیه‌ها و طنز لطیف بهره می‌برد تا روایت‌های پزشکی را به تجربه‌ای انسانی و فرهنگی تبدیل کند.
کتاب عیون الأنباء نه‌تنها منبعی برای شناخت پزشکان، بلکه سندی تاریخی از وضعیت علمی، فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام در قرن هفتم هجری است. بسیاری از آثار معرفی شده در این کتاب، امروزه از بین رفته‌اند و تنها از طریق گزارش‌های ابن ابی‌اصیبعه شناخته می‌شوند. به همین دلیل، او را از پیشگامان تاریخ‌نگاری علم در تمدن اسلامی می‌دانند.
ابن ابی‌اصیبعه در سال ۶۶۸ هجری قمری / ۱۲۷۰ میلادی در شهر صرخد درگذشت. میراث علمی او، به‌ویژه کتاب عیون الأنباء، در قرون بعدی مورد توجه گسترده قرار گرفت و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های مختلف جهان اسلام نسخه‌برداری شد. امروزه او الگویی از پزشک دانشمند، نویسنده دقیق و مورخ فرهنگی به‌شمار می‌آید، کسی که با تلاش فردی، چهره‌های علمی تمدن اسلامی را از فراموشی نجات داد و در حافظه تاریخ ثبت کرد.
منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران