میراث مکتوب- کتاب «رباعیات خیّام و خیامانه‌های پارسی» تألیف سیدعلی میرافضلی در چهل و چهارمین نشست نقد و بررسی جمعه‌های پردیس کتاب مشهد مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
در این نشست که به صورت مجازی برگزار شد، ابتدا سلمان ساکت به عنوان کارشناس مجری پیرامون رباعیات خیام صحبت کرد و در ادامه سیدعلی میرافضلی مولف این کتاب در ارتباط با پژوهش‌هایی که برای نگارش این اثر انجام داده است، توضیحاتی ارائه کرد.
سلمان ساکت با اشاره به اینکه کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» در ماه‌های پایانی سال گذشته به بازار نشر عرضه شد، اظهار کرد: از همان روزهای آغازین عرضه این کتاب شاهد استقبال بسیار خوب مخاطبان بودیم چون نکته مهم این کتاب پرداختن به یکی از شخصیت‌های برتر جهان اسلام و ایران، یعنی حکیم عمر خیام است.
وی ادامه داد: خیام در مغرب زمین تا نیمه قرن 19 بیشتر به نجوم، ریاضی و فلسفه شناخته می‌شد و یکی از قله‌های در خور توجه در این علوم بود؛ آثار او در فلسفه با آنچه در فلسفه ایرانی می‌بینیم، تفاوت چندانی نداشته اما در نجوم و ریاضی جایگاه بسیار برجسته داشته است.
با اشعار خیام بود که «فیتز جرالد» شیفته زبان فارسی شد
ساکت افزود: با ترجمه رباعیات خیام در نیمه سده 19 توسط «فیتز جرالد» باب جدیدی در شناخت خیام باز می‌شود، در حقیقت فیتزجرالد شیفته زبان فارسی می‌شود و در نخستین اشعار با رباعیات خیام آشنا و آن را ترجمه می‌کند اما چون از این ترجمه استقبال نمی‌شود، سرخورده می‌شود تا اینکه حدود 10 سال بعد از انتشار، کتاب او در مغرب‌زمین مورد توجه قرار می‌گیرد و مدتی بعد در مشرق‌زمین نیز جای خود را باز می‌کند.
وی گفت: کارنامه خیام‌پژوهی توسط نویسندگان و شاعران مختلف کارنامه پُربرگ‌وباری است و اگر فقط انتخاب و گزینش رباعیات اصیل خیام را عنوان و سرفصل این پژوهش‌ها قرار دهیم، با کار ژوفسکی آغاز می‌شود و سپس افراد دیگر همین راه را ادامه می‌دهند. در ایران نیز فروغی، هدایت، دشتی و … پژوهش‌هایی در این زمینه انجام داده‌اند.
ساکت با بیان اینکه تقریبا تمام بزرگان ایران زمین و افرادی که آثار برجسته‌ای از خود به جای گذاشته‌اند به رباعیات خیام توجه داشته‌اند، گفت: کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» نیز کاری در ادامه همان‌هاست، میرافضلی نویسنده این کتاب از سال 1372 با مقاله‌ای که منتشر کرد، رباعیات خیام را در 6 جنگ کهن پارسی نشان داد و به جرگه خیام‌شناسان پیوست و حدود 30 سال است که این راه را ادامه می‌دهد.
وی افزود: خیام با رباعیاتی که سروده برخی به ستایش و برخی دیگر به نکوهش او پرداخته‌اند، اما نکته جالبی که کتاب جدید میرافضلی را پررنگ‌تر از بقیه آثار پژوهشی نشان می‌دهد، پرداختن به تمام جوانب رباعیات خیام می‌شود، دفتر اول این کتاب از 13 بخش کوتاه و بلند تشکیل شده که به زندگی، اشعار، شخصیت شاعرگونه و عالم خیام، معیارهای سنجش رباعیات اصلی و جعلی این شاعر، ارزیابی منابع کهن و جدید و … می‌پردازد.
رباعیات خیام از دو مسیر به دست ما رسیده است
سیدعلی میرافضلی نویسنده کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» نیز در ادامه این نشست اظهار کرد: رباعیات خیام از دو مسیر به دست ما رسیده است؛ یکی منابع کهن است که در آنها رباعیاتی به صورت پراکنده به نام این شاعر ذکر شده و از سال 600 هجری تا اوایل قرن نهم در دسترس هستند؛ دسته دوم از دوره تیموری یا 850 هجری گردآوری شدند و هرچه زمان بیشتری گذشته است، تعداد این مجموعه‌ها زیادتر شده و شمار آنها رو به فزونی بوده است.
وی با طرح این سئوال که این دو دسته منابع چه نسبتی با هم دارند؟ عنوان کرد: منابع کهن به زمان خیام نزدیک‌ترند اما مجموعه‌ها 350 سال بعد از حیات این شاعر تدوین شده‌اند. این فاصله زمانی و قصد و ثمین که نسبت به رباعیات این شاعر وجود داشته، ما را به تفکر وامی‌دارد، بنابراین از 32 منبع کهن کمک گرفتم و از این تعداد 197 رباعی به اسم خیام پیدا کردم که با حذف مشترکات 156 رباعی باقی می‌ماند.
میرافضلی ادامه داد: از قدیمی‌ترین مجموعه‌های دوره تیموری، 158 رباعی ثبت شده است؛ اما رباعی‌های مشترک کمی دارند و این جای سئوال دارد که چرا تنها 23 رباعی مشترک است. همین موضوع نقطه آغاز تحقیقات من بود که چرا این مجموعه‌ها اشتراکات بسیار کمی دارند.
این نویسنده و پژوهشگر افزود: مجموعه‌ای که در کتابخانه بادلین آکسفورد قرار دارد، مربوط به 865 هجری است، دو سال بعد از این مجموعه ادیب تبریزی کتابی را تدوین کرد که مجموعه‌ای از رباعیات خیام است، اما باز هم نقطه اشتراک کمی بین این دو مجموعه وجود دارد و برخی از رباعیات بسیار ضعیف هستند و در منابع کهن به نام دیگر شاعران ثبت شده است. همین موضوع باعث شد تا بخواهم با استفاده از منابع کهن به دنبال شناسایی رباعیات خیام باشم.
رباعیات غیرمطمئن منتسب به خیام، از کتاب حذف شدند
وی افزود: فروغی، دشتی، هدایت و … از منابع کهن تعدادی رباعیات کلیدی را با منابع دیگر سنجیده‌اند و سپس آنهایی را که به خیام منتسب می‌دانستند، انتخاب کردند اما با وجودی که منابع مشترک و رباعیات کلیدی مشترکی در اختیار داشتند، باز هم انتخاب آنها با یکدیگر فرق می‌کند و همپوشانی زیادی ندارد.
میرافضلی تصریح کرد: من سه روش همزمان را در نظر گرفتم که شامل منابع کهن به عنوان اصل با توجه به تواتر و تکرار در کنار قدمت بود، همچنین جدولی را تنظیم کردم تا رباعیات را بر اساس سده‌های موجود دسته‌بندی کنم و سپس به رباعیات سرگردان که به خیام بازمی‌گردد، توجه کردم و رباعیات سرگردانی را که مطمئن بودم متعلق به این شاعر نیست، حذف کردم. همچنین دیوان 9 نفر از شعرای هم‌عصر خیام را انتخاب کردم و سنجیدم که مطابق آمار تحقیقات ما، 94 درصد رباعیات آنها چهار قافیه‌ای است و با توجه به اشاره خواجه نصیرالدین طوسی که می‌گوید رباعی را شاعران قدیم با 4 قافیه می‌آوردند و در اواخر قرن ششم و هفتم رباعی سوم متروک شده است، رباعیات خیام را سنجیدیم.
میرافضلی افزود: بر اساس اسناد ذکر شده، شاعران خراسان رباعی را چهار قافیه‌ای می‌سرودند، پس رباعیات خیام نمی‌تواند آماری برعکس این موضوع داشته باشد. از طرفی معمولا علمایی که شعر، دغدغه اصلی آنها نبوده است، به سنت‌ها بیشتر پایبند هستند، پس رباعیات چهار قافیه‌ای در میان رباعیات خیام جایگاه مطمئن‌تری دارند.
اضافه می‌شود، کتاب «رباعیات خیّام و خیامانه‌های پارسی» پژوهشی جامع درباره رباعیات خیام است که به کوشش سیدعلی میرافضلی تنسیق و ازسوی انتشارات سخن در ۵۴۰ صفحه منتشر شده است. میرافضلی یکی از رباعی پژوهان نام آشنای زبان فارسی است و تحقیقات او بر روی رباعیات خیام نیشابوری تاکنون به آفرینش چند کتاب از جمله «رباعیات خیام در منابع کهن» و «در آستانه تازه شدن» ختم شده بود.
منبع: ایبنا