میراث مکتوب- حساب هوایی نامی است که در گذشته برای محاسبۀ ذهنی به کار می‌رفت؛ به صورتی که عمل‌های اصلی حساب مانند چهار عمل اصلی، در ذهن و بدون بهره‌گیری از کاغذ و قلم یا اسباب‌های محاسبه صورت می‌گرفت.
مقالۀ «حساب هوایی» ترجمۀ فصلی از کتاب آثار باقیه است که در دومین شمارۀ دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران به چاپ رسیده است. صالح ذکی، محقق ترک، یک قرن پیش کتاب آثار باقیه را دربارۀ تاریخ ریاضیات سرزمین‌های اسلامی تألیف کرده است.
در مقدمۀ این مقاله به قلم مترجم آن، غلامحسین صدری افشار، آمده است: «در میان آثار اسلامی تعدادی کتاب در شرح حال دانشمندان یا معرفی آثار علمی وجود دارد؛ از قبیل: الفهرست ابن ندیم، صُوان الحکمة، تاریخ الحکماء، طبقات الأمم، درة الأخبار، و در زمان‌های نزدیک‌تر نامۀ دانشوران. اما در این میان هیچ اثر مستقلی را نمی‌شناسیم که منحصرا به تاریخ ریاضیات پرداخته باشد. از این رو آثار باقیه را شاید بتوان نخستین کتابی دانست که در سرزمین‌های اسلامی دربارۀ تاریخ ریاضیات نوشته شده است.»
صدری افشار پس از نام بردن از منابع فارسی تاریخ ریاضیات، و معرفی صالح ذکی (1864-1921)، می‌نویسد که صالح ذکی بر اثر دوستی با یک فرانسوی مقیم استانبول و مشاهدۀ یک تاریخ 4 جلدی ریاضیات به زبان فرانسه به فکر تألیف کتابی دربارۀ تاریخ ریاضیات دورۀ اسلامی افتاد و در کتابخانه‌های استانبول در صدد جستجوی آثار ریاضی برآمد.
وی سپس با اشاره به موضوعات مطرح شده در 4 مجلد آثار باقیه، یعنی مثلثات، حساب، نجوم و هندسه، آورده است: «آثار باقیه با توجه به پیشگامی صالح ذکی در بیش از یک‌صد سال پیش و تلاش او در بهره‌گیری از منابع دست اولی که بیشتر آنها هنوز تصحیح و منتشر نشده‌اند در خور معرفی و ستایش است.»
در ادامۀ مقاله تصاویری از چگونگی نمایش عددها با انگشتان دست در حساب ذهنی و ترجمۀ بخش «حساب هوایی» کتاب آثار باقیه آمده است. صالح ذکی در این بخش به تشریح روش‌های محاسباتی ذهنی پرداخته است.
برای مطالعۀ متن کامل مقاله کلیک کنید.
