میراث مکتوب- کتاب «از باغ گلستان تا کاخ گلستان به روایت اسناد و تصاویر عصر قاجار» تألیف مشترک کیانوش معتقدی و نامی نامور یکتا از سوی انتشارات دانیار منتشر شد. در این کتاب کوشیده شده تا افزون بر ارجاع به معتبرترین کتب و مقالات که بر اساس روش مطالعات کتابخانه‌ای و توصیفی گردآوری شده است.
تاريخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی بر می‌گردد و بخشی از سفرنامه پيترو دلاواله در سال 1028 ه.ق كه شهر تهران را با چنارستانی كه قصر سلطنتی را احاطه كرده بوده، توصيف کرده است (سرآغازی بر ارگ سلطنتی) خود نشان‌دهنده اين نكته است و در سلسله‌های بعد كم يا بيش نيز مورد توجه واقع شده تا اينكه در عهد كريمخان زند ما بين سال‌های 1173 تا 1180 ه.ق نيز اين مجموعه با ساخت ديوانخانه‌ای دچار تغييرات اساسی شده، ولی اهميت واقعی ارگ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.
وي در اواخر دوران زنديه و پس از مرگ كريمخان از بحران داخلی ايران استفاده کرده، ايلات قاجار را از دشت گرگان كه مركز سكونت آنان بود به دامنه‌های جنوبي البرز يعنی ولايات تهران و دامغان سوق داد و سعی كرد كه به تدريج راه خود را به طرف فارس يعنی مركز حكومت و قدرت زنديه باز كند. آقا محمدخان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ايران تاجگذاری کرد.
اين حركت آقا محمدخان به اهميت ارگ سلطنتي بيش از پيش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در اين شهر و هم به‌واسطه خيالات شكوهمند اين پادشاه كاخ گلستان توسعه بيشتر و آراستگی بهتری را تجربه كرد. در عهد ناصرالدين شاه قاجار كاخ گلستان به دلیل مدت حكومت وی و ديدار او به عنوان اولين پادشاه ايران از اروپا در سه سفر خود به دستخوش تغييرات اساسی و متاثر از اروپا شد.
كاخ گلستان با قدمتی كه از لحاظ حافظه تاريخی به 442 سال می‌رسد يكی از منحصر بفردترين مجموعه‌هاي تاريخی ايران است، اين مجموعه با اين قدمت نه تنها بيانگر بخش مهمی از تاريخ هنر اين مرز و بوم است بلكه به‌واسطه رخدادهای فوق‌العاده موثر اتفاق افتاده در آن يا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه‌ای بی‌بديل و سندی زنده از مهمترين بخش تاريخ ايران تبديل شده است.
هرچند كه كاخ گلستان در حال حاضر با وسعتي برابر با 5/4 هكتار در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غريب از اندام شهری از هم گسيخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جديد و بی هويت با عملكردهای ناهمگن با اوست ولی بايد به رهاسازی اين مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه‌ای كه در آن واقع است اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكری كه در پی ايجاد منطقه و بافت تاريخی كه مشتمل بر موزه ملی، ميدان مشق و… است پيوند داد.
مجموعه ارگ سلطنتی تهران یا باغ ـ قصر گلستان، مقر حکومت سلسله قاجار و یکی از محله‌های پنج‌گانه تهران عتیق در دو سده اخیر به شمار می‌آید. اهمیت این مجموعه نه‌تنها به دلیل استقرار قصرها و بناهای سلطنتی در آن، بلکه به واسطه مجموعه‌های کم‌نظیر آثار هنری متعلق به روزگار سلطنت سلسله قاجار در آنجاست.
در کنار منابع تاریخی فارسی (شامل دیوان اشعار و انواع تواریخ) که توسط درباریان، شعرا و تاریخ‌نگاران عهد قاجار به ثبت رسیده، مجموعه‌ای غنی از سفرنامه‌ها و خاطرات مسافران، سیاحان و دیپلمات‌های غربی درباره وضعیت ارگ سلطنتی و کاخ‌های موجود به یادگار مانده که افزون بر اطلاعات مفید، دارای تصاویر معتبری (طراحی، نقاشی و عکس) از این مجموعه تاریخی هستند.
یکی دیگر از منابع کارآمد در زمینه مطالعه تحولات بناهای ارگ، آلبوم‌های عکاسان خارجی است که در ادوار مختلف به ایران سفر کرده‌اند و تصاویر کمیابی از ارگ تهران ثبت کرده‌اند؛ برای مثال آلبوم عکس‌های لوئیجی پشه، لوئیجی مونتابونه، دیمیتری ارماکوف، آنتوان سوریوگین. افزون بر این در روزگار کنونی نیز توجه پژوهشگران به این مجموعه باعث شده تا منابع مهمی در قالب کتاب‌ها و مقالات تخصصی منتشر شود.
افزون بر این منابع، بخش اعظمی از اطلاعات تکمیلی درباره تحولات ارگ سلطنتی را می‌توان در کتاب‌های «روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین شاه» و رجال حکومت عصر قاجار مورد مطالعه قرار داد. در این کتاب نیز بخش مهمی از استنادات نویسندگان به این گروه از منابع و به‌ویژه کتاب‌های روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه، مرقع ناصری و خاطرات اعتمادالسلطنه، عین‌السلطنه، عبدالله مستوفی و دیگران استوار کرده‌اند.
در بیشتر اسناد و کتاب‌های متعلق به دوره قاجار، از مجموعه ارگ سلطنتی تهران با عنوان «باغ گلستان» یا «باغ سلطانی» یاد شده؛ آن‌چنان که حتی پس از دوره قاجار و در عصر پهلوی نیز به همین عنوان از مجموعه گلستان در نامه‌های رسمی و کتب یاد شده است.
این عنوان بی‌شک به دلیل وجود درختان انبوه و فضای باغ در فضای داخلی این مجموعه به آن اطلاق می‌شده است. البته در میان فضای دیوانخانه و باغ، دیوار بلندی وجود داشت که فضاهای اداری و دیوانخانه را از اندرونی جدا می‌کرد و پشت این دیوار چند بنای مهم وجود داشت که طبق سلیقه و درخواست شاه ساخته شده بود. این مجموعه بناها در ادوار مختلف بازسازی، تخریب یا نوسازی می‌شدند؛ ولی امروزه بسیاری از آنها از میان رفته‌اند.
به طور کلی بناهای ارگ سلطنتی در دو مقطع زمانی ساخته شدند: دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار و دوره سلطنت طولانی ناصرالدین شاه که بسیاری از بناهای قدیمی بازسازی و چند بنای تازه در فضای ارگ با معماری و ساختاری نوین ساخته شدند. فضای باغ نیز در چند مرحله دستخوش تغییرات شده و حوض‌ها و استخرهای کوچک و بزرگی در آن ساخته شدند.
متأسفانه بخش‌های مهمی از اندرونی کاخ گلستان در دوره پهلوی به طور کامل تخریب و به جای آنها وزارتخانه‌های جدیدی ساخته شدند. به همین دلیل در چیدمان مطالب و انتخاب موضوعات در این کتاب، تصمیم گرفته شده تا کلیه بناهای ارگ سلطنتی در دوره قاجار بررسی و بر اساس سیر تاریخی تحولات ارگ مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین در این کتاب کوشیده شده تا افزون بر ارجاع به معتبرترین کتب و مقالات که بر اساس روش مطالعات کتابخانه‌ای و توصیفی گردآوری شده است، پایه بیشتر استدلال‌ها و نظریات تازه بر مقایسه و مطالعه مستندات تصویری شامل انواع نقاشی، طراحی (گراور) و عکس‌های دوره قاجار گذاشته شود.
کتاب «از باغ گلستان تا کاخ گلستان به روایت اسناد و تصاویر عصر قاجار» تالیف مشترک کیانوش معتقدی، نامی نامور یکتا در 269 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 150 هزار تومان از سوی انتشارات دانیار منتشر شد.
منبع: ایبنا