میراث مکتوب- یکصد و یکمین نشست علمی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب که روز چهارشنبه 10 آبان 1396 برگزار شد به بررسی نسخۀ جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی اختصاص داشت. متن سخنرانی دکتر محمدرضا غیاثیان را در این نشست در ادامه می‌خوانید.
رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازانخان و اولجایتو، مجتمع چند منظوره بزرگی معروف به ربع رشیدی را در شهر تبریز در سال 709 هـ وقف نمود. ربع رشیدی شامل بخشهای مختلفی از جمله دارالشفا، بیت التعلیم، دارالحفاظ، مسجد، کتابخانه، خانقاه، دارالضیافه، حمام، مطبخ و حجره های متعدد بوده است. عمده اطلاعات ما از این مجموعه عظیم عام المنفعه از وقفنامه ربع رشیدی است که توسط خود رشیدالدین نوشته شده و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز است. یکی از وظایف این مجموعه که توسط رشیدالدین مقرر شده، کتابت قرآن و کتب دینی و تاریخی بود. طبق وقفنامه، سالانه باید یک مصحف سی جلدی و نیز کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول کتابت میشد. همچنین رشیدالدین کتابت دو اثر خود را نیز سفارش داده بود: یکی مجموعه الرشیدیه و دیگری جامع التواریخ که باید سالانه یک نسخۀ فارسی و یکی عربی کتابت می شد. این نسخه ها بر کاغذ بغدادی مرغوب و در اندازه های بزرگ نگارش می شدند. کار نگارش کتاب سه جلدی جامع التواریخ، که «نخستین تاریخ عالم» نامگذاری شده، در دوران حیات غازانخان در سال 700 هـ آغاز شد و در زمان حکومت اولجایتو در سال 710 پایان یافت.
امروزه سه نسخه از جامع التواریخ که محصول ربع رشیدی بوده باقی مانده که متاسفانه هیچ کدام کامل نیستند؛ بدین معنی که نه تنها تمام اوراق آنها به دست ما نرسیده است بلکه در زمان استنساخ نیز کامل نشده بودند. محتوای هر سه کتاب شامل قسمتهایی از بخش دوم جلد دوم میباشد. یکی از آنها نسخه ای به زبان عربی است که در دو بخش در کتابخانه دانشگاه ادینبرو در اسکاتلند و مجموعه خلیلی در لندن نگهداری میشوند. دیگری نسخه ای به زبان فارسی است که در کتابخانه کاخ توپکاپی با شماره دسترسی خزینه 1654 محفوظ است. نسخه دیگر که این گفتار به آن میپردازد، خزینه 1653 به زبان فارسی در توپکاپی بوده که بخشهایی از آن متعلق به نسخهای از جامع التواریخ محصول ربع رشیدی است. خزینه 1653 و نسخه عربی در سال 714 هـ و خزینه 1654 سه سال بعد به انجام رسیده اند.
ویژگی متمایز خزینه 1653 تغییراتی است که یک قرن بعد در کتابخانه سلطنتی شاهرخ پادشاه تیموری در آن صورت میگیرد. شاهرخ که علاقه وافری به گردآوری آثار رشیدالدین داشت، مورخ نامدار دربار خویش حافظ ابرو را به تکمیل بخشهای از بین رفته کتاب می گمارد. امروزه حدود نیمی از اوراق نسخه که با 47 نگاره مصور نیز شده اند محصول کتابخانه شاهرخ هستند. نکته قابل توجه این که حدود یک سوم متن نسخه از مجمع التواریخ حافظ ابرو جایگزین شده و مابقی اثر رشیدالدین می باشد.
خزینه 1653 دارای 435 برگ بوده که بر کاغذ با قطع بسیار بزرگ (54×38 سم) کتابت شده است. تمامی اوراق نسخه 35 سطر دارند که به خط نسخ توسط چند کاتب نگاشته شده است. نسخه در مجموع 116 نگاره داشته که 69 تصویر آن محصول ربع رشیدی بوده و مابقی (یعنی 47 تا) در دوران تیموری بدان افزوده شده است. علاوه بر این، 27 صفحه شامل طراحی هایی از امپراطوران چین می باشد که آنها نیز در دوران تیموری کار شده اند.
از انجامه های تاریخ ماقبل اسلام و نیز تاریخ افرنج استنباط میشود که این بخشهای کتاب به دستخط خود حافظ ابرو نگاشته شده است. این نکته درجه اعتبار نسخه را میرساند و این از معدود نسخه های ایرانی است که یک مولف به دست خود، متن را به رشته تحریر در میآورد. نسخه هم افتادگی و هم اوراق جا به جا شده دارد. مضاف بر این، عکسهای تحویل گرفته از توپکاپی نیز مشوش بود. بدین دلیل، ماهها زمان صرف مرتب کردن عکسها و مقایسه متن با سایر نسخ شد. آزمایش دقیق خزینه 1653 و سایر نسخ مرتبط این نکته را آشکار نمود که بخش تاریخ پیش از اسلام آن شامل جلد اول مجمع التواریخ حافظ ابرو بوده و سایر بخشهای آن (از تاریخ اسلام تا انتهای تاریخ هند) جامع التواریخ رشیدالدین را در بر میگیرد.
این سوال که چرا بخشهای مختلف کتاب از دو عصر مختلف با فاصله زمانی 115 سال هستند در مقدمه ای که حافظ ابرو به دستخط خود نوشته پاسخ داده شده است. وی میگوید که در دربار شاهرخ نسخه ای از جامع التواریخ رشیدی بوده که بخش اول آن از بین رفته بوده است. بخش اول کتاب شامل تاریخ از زمان خلقت آدم تا ابتدای پیدایش اسلام بوده است. شاهرخ به حافظ ابرو میفرماید که بخش ناقص را کامل کند. در آن زمان، حافظ ابرو، به سفارش بایسنقر فرزند سوم شاهرخ، مجمع التواریخ خود از جمله تاریخ از زمان خلقت تا ظهور اسلام را نگاشته بود. بنابراین به شاهرخ پیشنهاد میدهد که بخش اول کتاب را از مجمع التواریخ خود در آن جایگزین کند که این پیشنهاد مورد قبول قرار میگیرد.
با این توصیف، خزینه 1653 را میتوان نسخهای از مجمع-جامع التواریخ به حساب آورد که تاریخ پیش از اسلام آن مجمع التواریخ حافظ ابرو و سایر بخشهای آن جامع التواریخ رشیدالدین میباشد. ظاهراً بخش جامعالتواریخ نسخه نیز در چند محل ناقص بوده که توسط حافظ ابرو تکمیل شده است. اگرچه این قسمتها به دستخط حافظ ابرو است، اما مقایسه این متون با سایر نسخ جامع التواریخ (از جمله خزینه 1654) نشان میدهند که این بخشها به طور صحیح از کتاب رشیدالدین رونویسی شدهاند.
شواهد نشان میدهند که این نسخه در دوره صفوی بازنوسازی شده است. تغییراتی که در دوره صفوی صورت گرفته شامل تعویض حاشیه تمام اوراق با کاغذهای صورتی رنگ و نیز افزودن چهار سرلوح مذهب است. مرز فضای نوشتار و حاشیه برگها با یازده خط باریک با ضخامتهای مختلف در رنگهایی چون اخرایی، قهوهای، سیاه، آبی، سفید و طلایی تزیین شده است.
یک مهر سلطنتی بر حاشیه اولین صفحه کتاب اثبات میکند که خزینه 1653 چند سال یا چند دهه قبل از سال 1730م به استانبول منتقل شده است. این مهر متعلق به سلطان احمد سوم بوده که مابین سالهای 1703 تا 1730م حکومت کرد. در حال حاضر، نسخه دارای جلد چرمی زرکوب قرمز رنگ با مهر طغرای سلطان عبدالحمید دوم، سی و چهارمین پادشاه عثمانی است که مابین سالهای 1876 تا 1909م حکومت کرد. جلد این کتاب مانند سایر نسخی که برای سلطان عبدالحمید دوم در کاخ ییلدیز استانبول صحافی شده در بردارنده کتیبه «ذوالوجهین کتبخانه همایونی» میباشد. در کاخ ییلدیز کتاب به صورت چهار جلد مجزا صحافی شده است.
گزارش تصویری این نشست را می‌توانید در اینجا ببینید.