میراث مکتوب – چاپ کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین وسایل تکثیر انبوه اطّلاعات و دانش‌ها از اهمیت ویژه برخوردار است تا جایی که رواج چاپ در یک سرزمین را می توان از معیارهای پیشرفت آن به شمار آورد. این نکته تا چندی پیش که فناوری‌های دیجیتالی پدید نیامده بودند از اعتبار بسیاری برخوردار بود. از همین روی، بررسی تاریخچۀ چاپ، به عنوان یکی از معیارهای اصلی ورود مؤسسات تمدّنی جدید به یک کشور شناخته می شود.
البته باید توجه داشت که به دلیل عقب‌ماندگی صنعتی سرزمین هایی چون ایران، بسیاری از عناصر و ابزارهای تمدّنی در ادوار پیشین بصورت واردات از کشورهای خارجی فراهم می آمد. حتی امروز هم نمی توان ایران را کشوری دارای صنعت چاپ به شمار آورد و کشور ما هنوز هم فقط مصرف کننده ابزار و آلات چاپ به شمار می آید. با این حال، حتّی ورود دستگاه های چاپ نیز می تواند یکی از عوامل گسترش دانش و پیشرفت کشور باشد و لذا بررسی ورود صنعت چاپ به ایران ضرورت داشته و تاکنون نیز چند کتاب درباره تاریخچه چاپ در ایران و زبان فارسی – اعمّ از چاپ حروفی و سنگی – منتشر شده است.
بررسی تاریخ چاپ در ایران معمولاً با دشواری های بسیاری رویاروی است چرا که نخستین منابع اینگونه پژوهش ها که همانا کتاب های چاپ شده باشد، معمولاً از دسترس بیرون است و نسخه های بازمانده از این کتاب ها بسیار کم یاب هستند. بنابراین، تکثیر این کتاب ها به شیوه هایی چون دیجیتال سازی و نیز چاپ افست از مواردی است که ضرورت آن ها از دیرباز احساس شده است. همینگونه است اهمیّت فهرست نویسی مجموعه هایی که دارای اینگونه کتاب های چاپی هستند.
آنگونه که از فهرست‌ها و پژوهش های منتشره برمی آید، نخستین کتاب چاپی ایران مربوط به اثری با نام رسالۀ جهادیه است که توسّط میرزا عیسی قائم مقام فراهانی نگاشته شده و به سال ۱۲۳۳ ق در تبریز منتشر شده است.
این رساله هم زمان با درگیری‌های ایران و روسیه و پس از شکست ایران، به فرمان فتحعلیشاه قاجار (حک ۱۲۱۲ – ۱۲۵۰ ق) فراهم آمده است. درواقع شاه بخشی از عوامل این شکست‌ها را کوتاهی مردم دانسته و شرکت آن‌ها را در جنگ خواستار بود و البته دور از انتظار نیست که وی ندانم کاری های خود را در این امر بی تأثیر می دانسته است. بنابراین میرزابزرگ قائم مقام فراهانی مأمورمی شود تا برای جنگ با روسیه از علمای بزرگ آن روزگار فتوا بگیرد بدین مضمون که جنگ با روسیه در حکم جهاد با کفّار و از جمله واجبات برای مسلمانان است. قائم مقام پس از دریافت فتاوی، رسالۀ جهادیه را فراهم آورد. البته رسالۀ جهادیه حاوی متن اصلی فتاوای علما نیست بلکه در خلال مطالبی که قائم مقام نوشته، در موارد لزوم، متن تلخیص شده و یا مختصر ترجمه آن اجازات در متن رسالۀ جهادیه درج شده است.
متن رسالۀ جهادیه بیش‌تر یک اثر تبلیغی است که برای جلب عموم به جنگ نگاشته شده و لذا جز نخستین چاپ اثر که به سال ۱۲۳۳ ق منتشر شده است، چاپ دیگری هم با فاصله زمانی اندک دارد که یک سال پس از آن در سال ۱۲۳۴ ق منتشر شده است. از میان این دو چاپ، چاپ سال ۱۲۳۴ ق سال ها پیش با مقدّمه جهانگیر قائم مقامی بصورت افست منتشر شد. متأسّفانه چاپِ یاد شده تاریخ انتشار ندارد ولی در برخی منابع، انتشار آن به سال ۱۳۵۶ خ درج شده است.
این چاپ مدّت ها تنها مأخذ پژوهشگران در بررسی چاپ رساله جهادیه بود و اگرچه از چاپ ۱۲۳۳ ق در منابع یاد شده بود امّا عملاً تصویرش در دسترس نبود. خوشبختانه اخیراً چاپ افستی از چاپ ۱۲۳۳ ق منتشر شد و این چاپ را – که کهن ترین چاپ کتاب ایران است – در دسترس پژوهشگران نهاده است.
این چاپ حاوی تقریظی از پروفسور اولریش مارزلف با نام «دیباچه ای بر رساله جهادیه» است که مطالبی عمومی در زمینه بررسی چاپ های کهن را مطرح کرده است. پس از آن، دو مقدّمه از آقایان مجید غلامی جلیسه و محمّدجواد احمدی نیا درج شده است. مقدمه آقای غلامی جلیسه با عنوان: «شروعی برای چاپ فارسی در ایران» مقاله ای است که در چند بخش به بررسی عمدۀ مطالب مرتبط با چاپ کرساله جهادیه پرداخته شده است. ازجمله: تاریخچه چاپ، چاپ کتاب به زبان عربی، چاپ کتاب به فارسی، چاپ کتاب در ایران و نیز بخش هایی مرتبط با رسالۀ جهادیه، نویسنده آن و نیز چگونگی چاپ اثر و مباشران چاپ در آن درج شده است.
مقدّمه سوم کتاب به قلم آقای محمّد جواد احمدی نیا با نام «رساله جهادیه آغازی برای طراحی حروف چاپی در ایران» است که در آن به مباحث فنّی و زیباشناسانه طراحی حروف در چاپ ۱۲۳۳ رساله جهادیه پرداخته شده است. در این مقدّمه ها مطالب اصلی و فنّی مرتبط با رساله جهادیه و بویژه جایگاه آن در میان آثار چاپی دیگر کشورها به شیوه مطلوبی بررسی و مطرح شده است و ضمناً اسناد تصویری جالب توجّهی برای مستندسازی مطالب افزوده شده که ضمناً به جذابیت کتاب می افزاید.
پس از این مقدّمه ها، چاپ افست رساله جهادیه درج شده که هدف اصلی انتشار کتاب بوده است.
این کتاب که بازچاپ نخستین کتاب چاپی ایران به شمار می آید، در شمار مجموعه ای با عنوان «کهنه چاپ های ایرانی و اسلامی؛ نسخه برگردان ها» منتشر شده است و به بازچاپ کتابهای چاپی ارزشمند ایرانی و اسلامی خواهد پرداخت. پیشکش کردن نخستین اثر مجموعه به استاد ایرج افشار اقدامی هوشمندانه در ستایش از خدمتگذاران کتابخوانی در ایران بوده است.
علی صفری آق‌قلعه – مرکز پژوهشی میراث مکتوب